2. Biblioteka Aleksandryjska
Biblioteka Aleksandryjska bez wątpienia należała do najsłynniejszych bibliotek czasów starożytnych. Dzieliła się na dwie części: Serapejon (od świątyni Serapisa) – dostępny tylko dla mieszkańców miasta oraz Bruchejon (biblioteka główna) – dostępny dla wszystkich. Pierwowzór tej instytucji stanowiła sławna szkoła platońska, tzw. Akademia, a także Lykeion Arystotelesa.[1] Pierwszą wzmiankę o bibliotece znajdujemy w Liście Arysteasza (180-145 p.n.e.), dokumentującym przekład Starego Testamentu (Septuaginty) na język grecki. Zamówił go założyciel aleksandryjskiego muzeum, Demetriusz z Faleronu, były namiestnik Aten i uczeń Arystotelesa:
Demetriusz z Faleronu poczynił znaczne wydatki w celu zebrania, jeśli to możliwe, wszystkich na świecie książek; drogą zakupów i przepisywania, na ile to było w jego mocy, osiągnął cel zamierzony przez króla.[2]
Wnętrze Biblioteki Aleksandryjskiej według XIX-wiecznego grawerunku
Źródło: Wikimedia Commons
Przyjmuje się, że w okresie swojej świetności, Biblioteka Aleksandryjska uzbierała około 700 000 zwojów papirusu, z których każdy był skatalogowany, zindeksowany i umieszczony na odpowiedniej półce. Część manuskryptów, np. dzieła Sofoklesa, Eurypidesa czy też Ajschylosa, pozyskano w ramach zastawów pożyczek. Niekiedy uciekano się wręcz do podstępu, wypożyczając, np. z Grecji, autentyki do stworzenia idealnych kopii, które następnie odsyłano jako oryginały. Wiele oryginalnych dzieł i ich kopii kupowano na terenie całej Europy i Azji Mniejszej. A na mocy rozkazu założycieli biblioteki, egipskich faraonów Ptolemeusza I Sotera oraz Ptolemeusza II Filadelfosa, ktokolwiek przybywał do Aleksandrii i miał ze sobą księgę, musiał ją oddać do skopiowania. Wzbogacana w ten sposób biblioteka rozrastała się nadzwyczaj szybko, a jej zbiory stopniowo objęły wszystkie ówczesne dziedziny wiedzy.
Naukowcy z całego regionu Morza Śródziemnego i Bliskiego Wschodu przybywali do Aleksandrii, aby wygłaszać wykłady lub studiować dzieła spisane na zwojach. W pewnym momencie w bibliotece mieszkało stu uczonych, którzy po przyznaniu im wsparcia w postaci stypendiów, pomagali w utrzymaniu dobrego stanu zbiorów, tłumaczyli i kopiowali dzieła oraz prowadzili badania. Wśród zasłużonych bibliotekarzy królewskich byli m.in.: astronom Eratostenes; matematyk, twórca nowoczesnej geometrii Euklides; gramatyk i językoznawca Dionizjusz Trak; inny astronom Hipparch, który opracował mapy nieba; Heron z Aleksandrii, autor pierwszej pracy o robotach; a także, bodaj jedyna w tym gronie kobieta, matematyczka i filozofka Hypatia.
Znaczną część zbiorów aleksandryjskich opracował słynny poeta Kallimach z Cyreny (ok. 310-ok. 240). Uporządkował zwoje według działów głównych, prawdopodobnie dziesięciu: epos, poezja, dramat, prawo, filozofia, historia, retoryka, medycyna, nauki matematyczne i przyrodnicze. W obrębie działów układał je z kolei według autorów. W przypadku, gdy autor pisał tragedie i poezje, porządkował je według gatunków, a dalej alfabetycznie. Podobny układ zastosował w swojej liczącej 120 ksiąg bibliografii, zwanej Pinakes (Tablice), będącej zarazem pierwszym znanym katalogiem bibliotecznym. Opis bibliograficzny samego dzieła zawierał: tytuł przekazany w rękopisie lub utworzony przez bibliografa, pierwsze słowa tekstu (tzw. incipit), liczbę wierszy i zwojów, na których tekst był spisany oraz specjalną notatkę, gdy utwór był przypisywany różnym autorom, albo gdy dzieło występowało pod różnymi tytułami. Niestety Pinakes zaginęły, przetrwały jedynie opisy i cytaty. Dzieło Kallimacha było uzupełniane w pracach późniejszych uczonych aleksandryjskich.
Upadek Biblioteki Aleksandryjskiej wciąż jest pytaniem, które czeka na odpowiedź. Podobno spłonęła w 48 r. p.n.e., gdy Juliusz Cezar podpalił port podczas wojny z Ptolemeuszem XIII. Wielu historyków uważa jednak, że pożar nie mógł całkowicie zniszczyć budynku biblioteki, który być może przetrwał jeszcze nawet przez kilka kolejnych stuleci. Niektórzy uczeni twierdzą, że przestała istnieć za panowania rzymskiego cesarza Aureliana w 270 r., inni eksperci umieszczają fakt jej zniszczenia aż ok. IV w. Niezależnie od przyczyn i okoliczności, Biblioteka Aleksandryjska pozostaje jednym z największych osiągnięć architektonicznych i naukowych w historii.
1. Biblioteka Aszurbanipala w Niniwie
Najstarsza znana biblioteka na świecie została założona w VII wieku p.n.e. przez asyryjskiego władcę Aszurbanipala, nieustępliwego wojownika, wytrawnego intelektualistę i namiętnego kolekcjonera tekstów i tablic. Odkryto ją podczas prac wykopaliskowych, prowadzonych od 1849 r. pod kierunkiem Austena H. Layarda w Niniwie, na wzgórzu Kujundżyk, które kryło w sobie pozostałości pałaców Sennacheryba i Aszurbanipala.
XI tabliczka Eposu o Gilgameszu z opisem potopu; zbiory British Museum
Zrodlo: Wikimedia Commons
Kolekcja zawiera łącznie ok. 30 000 glinianych tabliczek z obydwu pałaców, uporządkowanych według działów tematycznych, o czym świadczy częściowo zachowany katalog. Dzięki inicjatywie króla asyryjskiego zebrana została spuścizna kulturowa Babilonii i Asyrii, spisana w języku akadyjskim. Większość tekstów to proroctwa, zaklęcia i rytuały religijne, które mogły wzmocnić władcę i jego państwo. Oprócz tego gromadzono także teksty medyczne, astronomiczne, alchemiczne, historyczne, literackie i mityczne. To właśnie dzięki Aszurbanipalowi zachowała się piękna historia stworzenia świata spisana w poemacie Enuma elisz oraz Epos o Gilgameszu. Kochający książki Aszurbanipal skompilował dużą część swojej biblioteki, rabując dzieła z Babilonii i kolejnych podbijanych terytoriów. Co ciekawe, choć wiele tabliczek pozyskiwano w drodze rabunku, wydaje się, że właściciel był szczególnie zaniepokojony ich ewentualną kradzieżą.
Napis w jednym z tekstów ostrzega, że:
Ktokolwiek (tablicę) zabierze albo też imię swoje obok mego imienia napisze, tego niechaj Aszur i Ninlil gniewnie i wściekle powalą, imię jego (i) nasienie jego niechaj w kraju wytracą.[3]
Biblioteka królewska w Niniwie szczególną dbałością o zbiory przypominała współczesne biblioteki. Tabliczki starannie opracowywano. Znajdowały się na nich informacje czy jest to oryginał, czy kopia, ponadto umieszczano tam nazwisko kopisty i datę sporządzenia tekstu. Aby tabliczki nie pomieszały się ze sobą, każde dzieło było przechowywane w oddzielnej, specjalnie skonstruowanej skrzynce.
Niewiele brakowało, by jedna z największych bibliotek starożytności bezpowrotnie zniknęła wraz z upadkiem imperium asyryjskiego. Jego wrogowie, długo po śmierci króla Aszurbanipala, próbowali ją zniszczyć, m.in. podpalając gmach biblioteki. Ostatecznie Niniwę żywioł pochłonął jednak dopiero około 612 r. p.n.e. O ile pozbawiło nas to dostępu do tekstów spisanych na drewnie czy wosku, o tyle ogień, przeze dłuższy czas opiekając gliniane tabliczki, doskonale je zakonserwował. Być może to właśnie dzięki wspomnianemu pożarowi przetrwały one w tak dobrym stanie do naszych czasów. Obecnie ta unikatowa kolekcja znajduje się w Muzeum Brytyjskim.
KONIEC
Łukasz Ratajczak (Gabinet Rękopisów BUW)
Wcześniejsze odcinki cyklu:
Odcinek 1, odcinek 2, odcinek 3
Przypisy:
[1] Świderkówna Anna: Bogowie zeszli z Olimpu. Warszawa 1991. BUW Wolny Dostęp PA3015.R4 S95 1991
[2] http://www.patrystyka.mtcms.pl/public/userfiles/Publikacje-pdf/apokryficzny%20list%20arysteasza.pdf
[3] Schorr Mojżesz: Babilonja i Assyrja. Kraków 1924 (http://pbc.biaman.pl/dlibra/doccontent?id=22970)
Bibliografia:
Świderkówna, Anna: Rozmowy o Biblii. Warszawa 1994 (BUW Wolny Dostęp BS1178.P6 S95 1994)
Beard, Mary: Pompeje. Życie rzymskiego miasta. Przeł. Norbert Radomski. Poznań 2010
Castiglione, Laszlo: Pompeje i Herkulanum. W tysiąc dziewięćsetną rocznicę wybuchu Wezuwiusza. Przeł. Agnieszka Kilijańczyk (BUW Magazyn 525584)
Grant, Michael: Miasta Wezuwiusza. Pompeje i Herkulanum. Przeł. Hanna Rowińska. Warszawa 1986 (BUW Wolny Dostęp DG70.P7 G7165 1986)
König, Jason: Ancient libraries. Cambridge 2013 (BUW Wolny Dostęp Z722 .A53 2013)
Roaf, Michael: Cultural atlas of Mesopotamia and the ancient Near East. New York 1990 (online: https://www.academia.edu/31827707/Michael_Roaf_Cultural_Atlas_of_Mesopotamia_12_March_2017.pdf
Parpola, Simo: Assyrian Library Records. „Journal of Near Eastern Studies:, Vol. 42, No. 1, Jan., 1983 (https://www.jstor.org/stable/544744?seq=1#metadata_info_tab_contents)