Obiekt miesiąca: nalepka okienna Koła Ligi Pań w Wadowicach

W kolekcji nalepek okiennych przechowywanych w Gabinecie Dokumentów Życia Społecznego BUW jest bardzo ciekawa z napisem Pamiątka zdobycia Warszawy. 1915 wydana przez Koło Ligi Pań w Wadowicach.

1915 wycofanie się Rosjan z Warszawy

Data na szarfie upamiętnia ewakuację Rosjan z terenów Warszawy rankiem 4 sierpnia 1915 r. Niemcy przejęli inicjatywę i działania wojenne I wojny światowej przeniosły się w rejon Warszawy.  Miasto było bombardowane przez niemieckie sterowce, musiało radzić sobie z brakiem żywności, zaopatrzenia i transportu. Wycofujące się wojska wysadziły w powietrze wszystkie trzy mosty: Kierbedzia, przy Cytadeli oraz Poniatowskiego. Podpalono dworce Petersburski i Terespolski, niszczono obiekty o znaczeniu strategicznym, wywieziono znaczną część wyposażenia komunikacji miejskiej oraz warszawskich fabryk, utrudniając powrót do pełnej sprawności ekonomicznej miasta. Spustoszono biblioteki pozbawiając wielu cennych zbiorów, w tym zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. Następnego dnia wkroczyli Niemcy przejmując strategiczne obiekty miasta. Zmiana okupanta sprzyjała poprawie sytuacji polityczno-ekonomicznej. Nadal prowadzone były działania wojenne, jednak na nowych zasadach. Zezwolono na reaktywację szkolnictwa i przywrócono obowiązek szkolny, poszerzono granice Warszawy, zmieniono nazwy ulic, odbudowywano mosty, ale też wywożono artykuły żywnościowe na potrzeby wojska wywołując problemy z zaopatrzeniem mieszkańców, na co, jako remedium, wprowadzono kartki żywnościowe.

Finansowanie Legionów Polskich

Dochód z nalepek użyty będzie : na Legiony Polskie w połowie, na Wadowicką Fundacyę Inwalidów w czwartej części, na Tanią Kuchnię Powiatu Wadowickiego w czwartej części.

16 sierpnia 1914 r. powołano Naczelny Komitet Narodowy, którego zadaniem było skupienie rywalizujących ugrupowań politycznych oraz utworzenie Legionów Polskich przy Armii Austro-Węgierskiej. Za początek organizacji Legionów Polskich przyjmuje się wymarsz oddziałów Piłsudskiego z krakowskich Oleandrów 27 sierpnia 1914 r. Równolegle swoją działalność rozpoczęły instytucje wspomagające Polskie Legiony oraz pierwsze organizacje kombatanckie i pomocowe rodzinom poległych w walkach żołnierzy. W celu sprawnego i ciągłego pozyskiwania finansów na utrzymanie oddziałów wojskowych i działań wojennych odwołano się do społecznej ofiarności przy wsparciu istniejących instytucji charytatywnych. Nalepka okienna Koła Ligi Pań w Wadowicach jest przykładem jednej z pośród wielu tego typu akcji.

Pierwszym pomysłem na zbiórkę pieniędzy było w Galicji fundowanie stawiania tzw. kolumn i tarcz legionów. Inspiracja nadeszła z Austro-Węgier, gdzie w czasie I wojny światowej wystawiano kolumny i tarcze, w które wbijano ozdobne gwoździe, z których sprzedaży pozyskiwano fundusze na cele armii carskiej.  I tak, 16 sierpnia 1915 r., w pierwszą rocznicę powołania NKN i deklaracji utworzenia legionów polskich, odsłonięto na krakowskim Rynku Głównym drewnianą Kolumnę Legionów. Umieszczoną na czworobocznym postumencie ozdobiono herbami Krakowa, Podgórza, Kazimierza i Kleparza. Trzon kolumny opasywała wstęga z napisem Legiony Polskie. Wyżej znajdował się legionowy orzeł siedzący na ziemskim globie. Całość osłonięto baldachimem dla ochrony przed negatywnym w pływem czynników atmosferycznych. Kolumna wraz z orłem miała około 5,5 m. wysokości^[1]. Głównym punktem uroczystości odsłonięcia Kolumny była ceremonia wbijania gwoździ w jej trzon. Pierwszy dostąpił tego zaszczytu prezes NKN Władysław Jaworski. W pierwszym dniu sprzedaży gwoździ (w cenie 1 korona za sztukę) zebrano 4455 koron i 95 halerzy. Każdy z kupujących otrzymywał pamiątkowy ozdobny kwit. Należy w tym miejscu dodać, iż kolumnę projektował Franciszek Mączyński, wykonał ją Tomasz Karnasiewicz (krakowski stolarz[2]), a orzeł legionowy był dziełem Jana Butelskiego (krakowski majster blacharski [3]).

Kolejne miasta fundowały podobne kolumny i (tańsze) tarcze legionowe: Lwów, Stanisławów, Drohobycz i inne. Nad wyglądem tarcz, kolumn i ozdobnych gwoździ legionowych czuwała komisja artystyczna powstała przy Naczelnym Komitecie Narodowym, która określiła wytyczne ich projektowania. Na każdej miał znajdować się wizerunek orła legionowego, herb miejscowości fundującej tarczę, nazwę tej miejscowości oraz wolne miejsca na ozdobne gwoździe. Tarcze wykonywano głównie z drewna lipowego. Stałe elementy jak orzeł czy napis wykonywano z innego rodzaju drzewa w celu ich odróżnienia i lepszej czytelności tarczy. Jednak same napisy a także herb w sporadycznych przypadkach zostawały utworzone także poprzez wbicie ozdobnych gwoździ w odpowiedni sposób. Gwoździe stanowiły zresztą najbardziej istotny element całości. Miały pełnić funkcję dekoracyjną, dlatego używano ich w wielu rodzajach: zwykłe żelazne, pozłacane, posrebrzane, malowane. Różna była ich wielkość, różnorodny kształt główek (kwadratowe, okrągłe itd.) – wszystko to miało na celu stworzenie odpowiedniego wrażenia dekoracyjnego. Ich ceny wahały się od 1 do 50 koron, w zależności od rodzaju i stopnia dekoracyjności. Na najdroższych a zarazem stosunkowo największych ofiarodawca mógł wygrawerować swe imię i nazwisko. Miejsce przeznaczone na wbijanie gwoździ miało być ściśle odgraniczone od stałych, powtarzających się elementów. Część tarcz była pomalowana z zachowaniem barw heraldycznych. Z reguły tarcze legionowe miały, z nielicznymi wyjątkami, kształt klasycznych tarcz herbowych[4].

Wizerunek orła białego

W okresie I wojny światowej orzeł biały jako godło Polski był przedstawiany w bardzo różnych odmianach, w koronie lub bez.  Galicyjskie organizacje paramilitarne wykorzystywały stylizowane orły jagiellońskie (Polskie Drużyny Strzeleckie) lub zygmuntowskie (Drużyny Bartoszowe) a także, czerpiąc z XIX-wiecznych tradycji wojskowych, orła bez korony (Związki Strzeleckie). Ciekawą stylizację godła przedstawiał sztandar Bajończyków (obecnie w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego) autorstwa Xawerego Dunikowskiego: kubistyczny orzeł bez korony, na czerwonym tle.

Na ziemiach zaboru austriackiego, gdzie panowała większa swoboda manifestowania przynależności narodowej, przedstawiano orła w zamkniętej koronie wspartego na tarczy amazonek (weterani powstania styczniowego). Pojawiały się również godła legionowe z literą L na tarczce oraz duże orły w koronach przeznaczone dla ułanów. Na potrzeby Legionów Polskich w połowie 1916 tworzono niewielkie orły w koronie z numerami pułków umieszczonymi na tarczkach. Większość orłów legionowych stylizowanych było na wzorze z lat 1815-1831 [5]. Pomimo istnienia komisji artystycznej wiele organizacji pomocowych wykorzystywało różne godła z orłem w koronie lub bez. Istotę stanowiło gromadzenie funduszy na rzecz Legionów Polskich w rodzącym się poczuciu niepodległościowym.

Liga Kobiet

Przy okazji sprzedaży cegiełek odbywały się różne wydarzenia kulturalne. W Wadowicach przy okazji sprzedaży tarczy legionowej, Koło Ligi Kobiet zorganizowało 28 listopada w Sali Sokoła wieczorek listopadowy, który przyniósł dochód 154 koron wspomagają zbiórkę na tzw. gwiazdkę dla legionistów. Zakupiono najpotrzebniejsze rzeczy do podstawowego wyposażenia żołnierskiego: ciepłą bieliznę, skarpety, rękawiczki oraz książki. Liga Kobiet Polskich powstała w Warszawie w 1913 r., założona przez Izabelę Moszczeńską. Działalność objęła swym zasięgiem wiele rejonów kraju i większe ośrodki miejskie. W Królestwie Polskim Liga funkcjonowała, jako Liga Kobiet Pogotowia Wojennego, w Galicji ‒ Liga Kobiet Naczelnego Komitetu Narodowego.  Kobiet stanowiły pomoc w organizowaniu wsparcia dla wojska: szyły, cerowały, gotowały, organizowały zbiórki pieniężne i materialne, sprzedawały nalepki okienne oraz inne produkty charytatywne, wspierając fundusz NKN. Współpracowały z ruchem niepodległościowym i partią socjalistyczną, działały na rzecz równouprawnienia, organizując wiece, pisały odezwy i publikowały artykuły, walczyły o prawa wyborcze kobiet.

Na jednej z odezw Ligi Kobiet Pogotowia Wojennego (sygn. GDŻS: DU VI P.10[699]) można przeczytać:

Myślami i uczuciami temi powodowana, Liga Kobiet Polskich Pogotowia Wojennego, postanowiła na całym obszarze ziem polskich od Krakowa, Cieszyna po Lublin i Wilno zorganizować, konieczna w obecnej chłodnej porze roku zbiórkę ciepłych ubrań oraz podarków gwiazdkowych dla legionistów.

Bardzo ciekawa jest treść postscriptum na dole druku mówiąca o konieczności okazania przez kwestorki biletu członkowskiego Ligi Kobiet Polskich lub specjalnego upoważnienia.

Joanna Maciejewska, Gabinet Dokumentów Życia Społecznego

[1] Opałek, Mieczysław, Kolumna Legionów. Kraków, 1915. bc.cyfrowagalicja.pl/dlibra/plain-content?id=2050

[2] „Czasopismo Towarzystwa Technicznego Krakowskiego” 1893, R. 7, nr 1, s. 11. http://jbc.bj.uj.edu.pl/publication/353071

http://ktt.net.pl/wp-content/uploads/2017/05/1893.pdf

[3] „Tygodnik Mieszczański : czasopismo społeczne i polityczne : organ mieszczaństwa polskiego” 1912, R. 2, nr 13, s. 8. http://jbc.bj.uj.edu.pl/publication/315795

[4] Koźbiał, Krzysztof, Kolumny i tarcze legionów polskich : przykład Wadowic i okolicznych miast. [W]: „Wadoviana.  : przegląd historyczno-kulturalny” 2001, nr 6, s.21-33. http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Wadoviana_przeglad_historyczno_kulturalny/Wadoviana_przeglad_historyczno_kulturalny-r2001-t6/Wadoviana_przeglad_historyczno_kulturalny-r2001-t6-s21-33/Wadoviana_przeglad_historyczno_kulturalny-r2001-t6-s21-33.pdf

[5] Z Orłem Białym przez wieki. Symbol władców, państwa i narodu, red. Tadeusz Skoczek. Warszawa, 2015. BUW Wolny Dostęp CR616 .Z26 2015