W tym roku Biblioteka Uniwersytecka zakupiła na aukcji Antykwariatu Wójtowicz bardzo rzadki druk Roma Santa overo dialogo nel quale un Romano ammaestra un Pellegrino delle cose spirituali e sante di Roma (Święta Roma lub też dialog, w którym pewien Rzymianin naucza pewnego pielgrzyma o duchowych i świętych sprawach Rzymu). Chociaż prezentowany tekst wytłoczono poza granicami Polski w języku włoskim, można zaliczyć go do grona poloników ze względu na osobę autora – Tomasza Tretera, kanonika warmińskiego, pisarza i rytownika należącego do grupy przyjaciół oraz współpracowników kardynała Stanisława Hozjusza.
Strona tytułowa druku Roma Santa, Rzym 1575. Egzemplarz BUW, sygn. Sd. 614.966.
Dialog wydano w 1575 roku dwukrotnie, najpierw w języku łacińskim, a następnie we włoskim przekładzie. Tekst łaciński wytłoczono na jednej karcie in plano, z kolei wersję włoską drukarze papiescy, synowie Antonia Blada, odpowiedzialni też najprawdopodobniej za sam przekład, opublikowali w formie dziesięciostronicowej broszury in quarto. W tym bardziej przystępnym (jak twierdzi sam drukarz i autor wstępu, Stefano Blado) kształcie, miała ona najprawdopodobniej stanowić zaproszenie na uroczystość zakończenia Jubileuszu. Może o tym świadczyć dodana na końcu tekstu informacja: Informuje się każdego wiernego Chrześcijanina, że w najbliższą sobotę, która będzie jednocześnie wigilią narodzenia Pana Jezusa Chrystusa, jego Świętobliwość Grzegorz XIII, po odprawieniu uroczystej wieczornej mszy w bazylice św. Piotra, wyjdzie w procesji, by zapieczętować Drzwi wspomnianego Kościoła, na zakończenie Roku Świętego 1575.
Edykt o zamknięciu świętych drzwi umieszczony na ostatniej stronie druku Roma Santa. Egzemplarz BUW, sygn. Sd. 614.966.
Dziś znane są cztery egzemplarze tego druku – po jednym przechowuje Biblioteka Uniwersytecka w Bolonii, Herzogin Anna Amalia Bibliothek w Weimarze[1] i, od niedawna, Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie. Reprodukcję strony tytułowej czwartej kopii, pochodzącej z niesprecyzowanych zbiorów prywatnych, zamieścił w książce W Rzymie zwyciężonym Rzym niezwyciężony[2] Andrzej Litwornia. Należy wspomnieć, że druk zakupiony przez BUW jest obecnie jedynym w polskich zbiorach egzemplarzem tego tytułu, co czyni z niego polonik o szczególnej wartości.
Pierwsza strona dialogu; na marginesie widać oznaczenia kwestii wypowiadanych przez Rzymianina i Pielgrzyma. Roma Santa, Rzym 1575. Egzemplarz BUW, sygn. Sd. 614.966.
Tytułowy dialog, toczący się między Rzymianinem i Pielgrzymem, stanowi pewnego rodzaju prezentację miasta temu drugiemu, jednak występujący w roli nauczyciela mieszkaniec Wiecznego Miasta kilkukrotnie wspomina, że nie będzie mówił o rzeczywistym Rzymie otoczonym murami, a o jego duchowym wizerunku. Zajmuje się zatem przede wszystkim opowieścią o spełnianych przez rzymian uczynkach miłosierdzia – o ich miłości do bliźniego, szczodrości w rozdawaniu jałmużny i pokorze wobec pielgrzymów. Opowiada też o historii jubileuszu i bazylik jubileuszowych. Tekst Tretera inspirowany był krótkim opisem Wiecznego Miasta autorstwa Stanisława Hozjusza, zamieszczonym w dziele De oppresso Dei verbo[3], stąd między innymi kontrreformacyjny charakter dialogu – Treter (za Hozjuszem) prezentuje Rzym jako odnowioną stolicę Kościoła Katolickiego, akcentuje wagę relikwii i odpustów, a także podkreśla rolę papieża jako głowy Kościoła.
Czy Roma Santa jest przewodnikiem po Rzymie?
Ramy gatunkowe nowożytnego przewodnika turystycznego trudno jednoznacznie określić. Najbezpieczniejszym wyjściem wydaje się przyjęcie na tę potrzebę dwóch głównych kryteriów – kryterium formatu (nie większy niż taki, który zmieściłby się w dłoni lub kieszeni, czyli maksymalnie in quarto) oraz kryterium użytkowości (może sprawdzić się jako pomoc w przemierzaniu nieznanej przestrzeni miejskiej).
Spis relikwii z Bazyliki św. Piotra. Roma Santa, Rzym 1575. Egzemplarz BUW, sygn. Sd. 614.966.
Łaciński tekst in plano, wytłoczony bardzo drobną czcionką i niemal pozbawiony informacji praktycznych z pewnością tych kryteriów nie spełnia. Włoskie tłumaczenie dialogu zostało jednak wydane w mniejszym formacie in quarto, i zaopatrzone w praktyczne spisy relikwii z jubileuszowych bazylik, dzięki czemu można uznać, iż broszura mogłaby być użyteczna podczas poruszania się po Wiecznym Mieście, zwłaszcza, że oprócz wyliczenia przymiotów Rzymian, zawiera również informacje o historii bazylik jubileuszowych, tradycji roku świętego, a także dane na temat rzymskich szpitali i hospicjów. Należy też wspomnieć, że boloński egzemplarz Roma Santa notują wszystkie najważniejsze bibliografie przewodników po Rzymie. Co więcej, jeśli rzeczywiście zaliczylibyśmy włoski przekład tekstu Tretera w poczet literatury użytkowej, zyskałby on zaszczytne miano pierwszego drukowanego przewodnika po Rzymie autorstwa Polaka.
Egzemplarz Roma Santa zakupiony przez BUW został już opracowany w katalogu NUKAT, wystąpił w najnowszym filmiku z cyklu Co mówi książka? a jego cyfrowa wersja zostanie wkrótce udostępniona w Crispie. Ten właśnie druk przedstawiłam też zagranicznym badaczom podczas konferencji Catholic Reformation and the Book (UJ, 16-17 września 2021), w wystąpieniu zatytułowanym Roma Sancta and its Italian translation as an example of sixteenth-century Counter-Reformation „guidebook” (Roma Sancta i jej włoski przekład jako przykład szesnastowiecznego kontrreformacyjnego „przewodnika”). Tekst referatu ukaże się wkrótce drukiem w tomie pokonferencyjnym.
Martyna Osuch (Gabinet Starych Druków)
Przypisy:
[1] Wersja cyfrowa tego egzemplarza: https://haab-digital.klassik-stiftung.de/viewer/image/1245259539/20/LOG_0004/
[2] Klasyfikacja WD: PG7083.R66 L58 2003.
[3] D. Stanislai Hosii […] Operum Tomus […] Secundus / Quæ nunc primum in lucem prodeunt, opera & studio Stanislai Rescii […], Coloniae: apud Maternum Cholinum, 1584. Tekst De Oppresso… powstał już w 1559 roku, jednak do 1584 funkcjonował w rękopisie. Dzieła zebrane Hozjusza wydane w Kolonii w tymże roku dostępne są w Gabinecie Starych Druków BUW w kilku egzemplarzach, m. in. pod sygnaturą Sd.612.579 [2] adl.