Konferencja Kobiety w historii, kulturze, literaturze i języku: Europa Środkowo-Wschodnia odbyła się w dniach 9-11 maja na Wydziale Lingwistyki Stosowanej UW.
Mojemu wystąpieniu Wędrownica boża – archiwalia związane ze Stanisławą Wysocką w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie towarzyszył pokaz slajdów prezentujących najciekawsze obiekty (listy, zdjęcia, programy i afisze teatralne, przedmioty osobiste etc.) ze spuścizny tej wybitnej artystki. Pytania z sali dotyczyły m. in. jej rywalizacji z Wandą Siemaszkową, o 10 lat starszą aktorką o podobnym emplois i ambicjach (prowadzenie szkoły aktorskiej, kierowanie teatrami). W posiadanych przez BUW dokumentach nie natrafiłam, jak dotąd, na ślady takiej rywalizacji.
Wśród referatów kulturoznawczych dominowały tematy historyczne – przede wszystkim odnoszące się do wybitnych postaci XX w.:
Pierwsza Dama II Rzeczpospolitej: rola polityczna Aleksandry Piłsudskiej 1926-1939 Marty Sikorskiej-Kowalskiej,
Panie profesorowe: badaczki historii Wielkiego Księstwa Litewskiego w cieniu działalności swoich mężów Andreja Lubego – tu była mowa m. in. o dr Marii Puciatowej (wieloletniej dyrektorce Biblioteki UMK w Toruniu) i dr Irenie Gieysztorowej,
Pociągnij mnie, pobiegnijmy: święta kobieta Magdaleny Goik – o arystokratce z Miechowic koło Bytomia, Ewie von Tiele-Winckler, która na wielką skalę zajmowała się działalnością dobroczynną wśród miejscowej ludności, a dla lepszego zrozumienia swoich podopiecznych nauczyła się gwary śląskiej.
Kobiety te nie wyszły poza rolę wyznaczoną im przez społeczeństwo (żony pozostające w cieniu mężów, bogata filantropka-diakonisa), choć osiągnęły w jej ramach bardzo wiele. Motyw pozostawania w cieniu, niedocenienia pojawiał się w innych wystąpieniach.
Mileny Jesenskiej powrót z zaświatów w odsłonach kilku Beaty Kubokovej wywołał postać wybitnej dziennikarki, redaktorki ważnego pisma „Přítomnost„, uczestniczki ruchu oporu. Tymczasem jest znana powszechnie wyłącznie jako muza Kafki, choć był to w jej życiu jedynie epizod.
Ukraińską pisarkę Ulanę Krawczenko (referat Źródła poglądów pisarki Ulany Krawczenko na emancypację kobiet ukraińskich w świetle dokumentów archiwalnych Rusłany Kramar) wspomina się głównie w kontekście współpracy z Iwanem Franką, choć tworzyła własne, wartościowe utwory (jej spuścizna znajduje się w warszawskim klasztorze ojców bazylianów).
Za wyjątek można uznać Cezarię Baudouin de Courtenay (referat: Cezaria Baudouin de Courtenay Ehrenkreutz Jędrzejewiczowa – pierwsza rektor w historii europejskiego szkolnictwa wyższego Moniki Platy – na podstawie dokumentów zebranych w Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie). Zrobiła ona karierę w męskim stylu. Osiągnęła tytuł profesorski, kierowała katedrą uniwersytecką, a po wojnie jako pierwsza kobieta w dziejach Europy była rektorem uniwersytetu.
Z kolei wystąpienia Czas kobiet poważnych. Emancypacja według Marii Ilnickiej Joanny Dobkowskiej-Kubackiej (Ilnicka była przez wiele lat naczelną redaktorką Bluszczu) i Polemika Julii Dickstein-Wieleżyńskiej z modelem ról kobiecych i projekt kobiety nowej Marioli Wilczak dotyczyły projektów emancypacyjnych – pierwsze dość zachowawczego (kobieta powinna być wykształcona, ale po zamążpójściu ma obowiązek poświęcić się rodzinie, praca zawodowa wykluczona) a drugie rewolucyjnego (Przyroda wytworzyła odmienność, nie stworzyła upośledzenia, a dramat rozpoczyna się wraz z zaraniem cywilizacji pisała Dicksteinówna w Ewolucji kwestii kobiecej – należy zrobić wszystko, by wyciągnąć kobietę z podrzędnej roli, w którą została wmanewrowana).
Ciekawy dowód na wysoką pozycję kobiety w kulturze czeskiej przedstawił Konrad Wójcik w prezentacji Kobiety w historii i kulturze Czech – Božena Němcová, Ema Destinnová. Zanalizował banknoty, które, jeśli chodzi o reprezentację kobiecą, wypadają lepiej niż polskie, ponieważ wizerunków kobiet jest tam więcej, a do tego znajdują się na banknotach o wysokich nominałach (Nemcowa – 500 Kč, Destinnova – wybitna śpiewaczka, której rolę dla odzyskania przez Czechosłowację niepodległości po I wojnie światowej można porównać w Polsce z rolą Paderewskiego – 2000 Kč). Gdyby miał się pojawić kolejny banknot – o nominale 10 000 Kč, znalazłaby się na nim najpewniej prawniczka, ofiara stalinowskiej zbrodni sądowej – Milada Horakova.
Wystąpienie Wzorce kobiecych ról społecznych w świetle dziewiętnastowiecznych modlitw dla Żydówek Agaty Rybińskiej dotyczyło zbioru zatytułowanego Modlitwy dla Polek wyznania mojżeszowego (wyd. 1 – 1861) autorstwa Rozalii Saulsonowej. Zawierał modlitwy przeznaczone na ważne momenty w życiu, nawet modlitwę kobiety, która się zdecydowała na rozwód z mężem-tyranem. Cenzura carska zabroniła bardzo szybko wznawiania tego zbioru, choć wydania w języku niemieckim i rosyjskim były dozwolone.
Zaprezentowano też referaty językoznawcze:
Feminatywy w polskich gwarach kresowych i syberyjskich Natalii Ananiewej – na materiale językowym z Mejszagoły, Wierszyny na Syberii i polskich wsi w Kazachstanie. Okazuje się, że w tych gwarach np. alkoholik – pjanica albo naczalnik nie ma swojego żeńskiego odpowiednika w języku, z kolei czyściocha – nie ma odpowiednika męskiego, podobnie trajda – plotkarka.
Język kobiet – stereotypy a rzeczywistość Grażyny Mańkowskiej – analiza języka kobiet – uczestniczek grup rekonstrukcyjnych. Autorka ze zdziwieniem zauważyła, ze w swoim gronie kobiety z badanej grupy używały bardziej dosadnego i wulgarnego języka niż mężczyźni.
Melodyjna Zinaida, romantyczna Peri: księżna Zinaida Wołkońska w oczach jej korespondentów Urszuli Cierniak to portret rosyjskiej arystokratki, katoliczki z wyboru, protektorki artystów, kobiety niezwykłej.
Mitologia polskiej panny w twórczości A.I. Cwietajewej Aleksandra Miedveda poświęcona była fascynacji Anastazji Cwietajewej, siostry Mariny, polską babką, Marią Biernacką i językiem polskim, który określała we wspomnieniach jako ptasi szczebiot. W referacie Oksany Ostapczuk Kobiecy głos w językowej polifonii na ukraińskim Podolu w XIX wieku omówione zostały pamiętniki przedstawicielek dwóch pokoleń tej samej ziemiańskiej rodziny: Ksawery z Brzozowskich Grocholskiej (1807-1872) i jej wnuczki Marii z Grocholskich Sobańskiej (1879-1973). Zadziwiająco podobna była formacja i wykształcenie tych kobiet, obie identycznie widziały swoją rolę wśród miejscowej ludności. Prowadziły z oddaniem szkoły, gdzie uczyły języka polskiego. Nie przyszło im na myśl, że to nie jest język ojczysty większości miejscowych dzieci.
Podział konferencji na panele sprawił, że nie udało mi się być na wszystkich wystąpieniach wartych, sądząc po tytułach, uwagi. Najbardziej żałuję, że ominęła mnie część ukraińska.
Uzupełnieniem konferencji był sobotni spacer po Warszawie śladami kobiet – od Nowego Miasta do Uniwersytetu. Trwał pięć godzin. Moje największe odkrycie to pochodzące z przełomu XVII i XVIII w. epitafium dobrodziejki wielu zakonów, Małgorzaty Kotowskiej, w kościele dominikańskim św. Jacka. Jako dowód najwyższego szacunku i podziwu napisano : …ta prócz płci nic nie miała kobiecego w sobie…
Alina Cywińska, Oddział Usług Informacyjnych i Szkoleń
Zdjęcia Stanisławy Wysockiej pochodzą ze zbiorów Gabinetu Dokumentów Życia Społecznego