W domenie publicznej życie zaczyna się po 70. – edycja 2023 (cz. 2)

Bohaterem drugiego odcinka tegorocznego cyklu „Życie w domenie publicznej zaczyna się po 70” jest Stanisław Stempowski, którego portret w nielicznych istniejących opracowaniach biograficznych kreślą dziś niewiele mówiące hasła: publicysta, tłumacz, bibliotekarz, działacz społeczny, mason, minister w rządzie Ukraińskiej Republiki Ludowej, ziemianin o socjalistycznych poglądach i „tyleż Polak, co Ukrainiec”, jak zwykł o sobie mawiać. Takie lakoniczne określenia nie oddają w pełni tej złożonej postaci, nie sposób rozwinąć ich również w krótkiej z założenia formie, jaką jest wpis na blogu. Spróbujmy jednak choć w największym skrócie przybliżyć sylwetkę człowieka, który był jednym z pierwszych orędowników dialogu polsko-ukraińskiego w czasach, gdy na fali rodzącego się nowoczesnego nacjonalizmu obie narodowości zaczęły się od siebie coraz bardziej oddalać.

Stanisław Stempowski urodził się 27 stycznia 1870 roku w Hucie Czernielowieckiej na Podolu, w polskiej rodzinie ziemiańskiej, osiadłej na Ukrainie w XVII wieku. Z domu rodzinnego, w którym spędził dzieciństwo, wyniósł zamiłowanie do literatury, otwartość na różnorodność etnicznego otoczenia, a także brak uprzedzeń klasowych i towarzyskich. Pod kierunkiem guwernantek i prywatnych nauczycieli nabył biegłości w posługiwaniu się językiem francuskim, niemieckim i rosyjskim, a dorastając wśród ukraińskiej służby i chłopów, swobodnie mówił również ich językiem. Ukrainą naznaczone było zresztą całe późniejsze życie oraz twórczość Stempowskiego, a „świat prostych ludzi” – jak pisał w swoich pamiętnikach – „rzeźbił jego duszę”. [1]

W 1879 roku rozpoczął naukę w Kamieniecko-Podolskim Gimnazjum Męskim, gdzie uczył się już jego starszy brat Piotr. Stanisław był współorganizatorem tajnych kółek samokształceniowych, a także założycielem konspiracyjnej biblioteki, co nie umknęło uwadze dyrekcji szkoły i w konsekwencji doprowadziło do tego, że w 1888 roku nie otrzymał świadectwa dojrzałości.

Po krótkim pobycie w Warszawie, gdzie poznał Ludwika Krzywickiego,[2] udał się do Dorpatu (obecnie Tartu w Estonii). Aby uniknąć poboru do wojska i móc przygotować się do matury, Stempowski podjął studia w Instytucie Weterynaryjnym, jednak rzadko uczęszczał na wykłady. Zamiast tego zajął się samokształceniem: studiował literaturę i historię Polski, intensywnie uczył się języka niemieckiego i po raz pierwszy zaczął studiować polską gramatykę. Czteroletni pobyt w Dorpacie miał zasadniczy wpływ na ukształtowanie się poglądów Stempowskiego. Czytał dużo literatury socjalistycznej, był jednym z założycieli socjaldemokratycznego kółka studenckiego noszącego nazwę „Kuchnia Polska”, brał także udział w kolportażu bezdebitowych pisemek socjalistycznych ze Lwowa. Podejrzany o przynależność do austro-węgierskiej siatki szpiegowskiej, w sierpniu 1892 roku został aresztowany i osadzony w więzieniu w Kijowie, gdzie wskutek wielokrotnych przesłuchań i tortur był bliski samobójstwa. Przeżycia więzienne Stempowskiego wykorzystała później Maria Dąbrowska kreśląc postać jednego z bohaterów „Nocy i dni”. Po zakończeniu śledztwa w grudniu 1892 roku został zwolniony za kaucją w wysokości 10 000 rubli oraz zastrzeżeniem, że do czasu ogłoszenia wyroku będzie mieszkał pod nadzorem policji w majątku swojego ojca. Stanisław zamieszkał więc ponownie w rodzinnym majątku w Hucie Czernielowieckiej, wkrótce jednak otrzymał od władz zgodę na wyjazd do Dorpatu, gdzie złożył egzaminy dyplomowe.

Ale już we wrześniu 1893 roku Stempowski został skazany na trzy lata jawnego dozoru policyjnego w wybranym przez siebie miejscu, z wyjątkiem miast uniwersyteckich. Przyjął propozycję ojca i objął posagowy majątek matki w Szebutyńcach (powiat uszycki). Po zakończeniu kary w grudniu 1896 roku udał się w podróż po krajach Europy Zachodniej, gdzie poznał niemieckich oraz francuskich działaczy socjalistycznych, m.in. Wilhelma i Karla Liebknechtów oraz Georga Ledeboura. Jesienią 1897 roku wrócił do Królestwa Polskiego i zamieszkał w Warszawie. Wraz ze Stanisławem Posnerem i Feliksem Hanickim ufundował stypendium dla Przemysława Rudzkiego, karnie usuniętego z Uniwersytetu Warszawskiego za udział w proteście studentów przeciw rosyjskim profesorom. Rozpoczął też wówczas współpracę z Bronisławem Natansonem,[3] zatrudniając się w należącym do niego wydawnictwie. Podjął się m.in. pierwszego polskiego tłumaczenia „Zmartwychwstania” Lwa Tołstoja, uzyskując na to zgodę autora. Zaczął również pracę w finansowanej przez Natansona Czytelni Dzieł i Pism Naukowych (późniejsza Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy).

W latach 1902-1905 wraz ze Stanisławem Posnerem [4] i Ludwikiem Krzywickim redagował lewicujące pismo „Ogniwo”. Sympatyzował z Polską Partią Socjalistyczną, w listopadzie 1905 roku zorganizował jeden z pierwszych wieców PPS w Warszawie. W 1906 roku współredagował w Kijowie tygodnik PPS-Lewicy i Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy „Brzask”. W idei socjalizmu Stempowski dostrzegał nieuchronność przemian, głęboki humanitaryzm, dbałość o ludzi bez względu na ich narodowość, wyznanie i klasę społeczną.

Po zamknięciu „Ogniwa” przez władze carskie Stempowski spędził kolejnych dwanaście lat (1906-1917) w odziedziczonym majątku rodzinnym w Winikowcach (powiat lityński) na Podolu. Zaangażował się wówczas w ukraińską działalność polityczną i oświatową na Wołyniu, aktywnie wspierając dążenia Ukraińców do niepodległości i państwowości, a także organizując w swoim dworze cotygodniowe dyskusje w ramach tzw. Akademii Winikowieckiej. W czerwcu 1917 roku na 12 Nadzwyczajnym Zjeździe Prowincji Podolskiej stwierdził w imieniu Polaków, że „szeroki zasięg ruchu ukraińskiego budzi ich pełną sympatię”. Gdy 26 września 1917 roku rosyjscy dezerterzy zniszczyli dwór w Winikowcach, przeniósł się do Winnicy, gdzie założył tygodnik „Życie Polskie”. Po zdobyciu miasta przez bolszewików został prezesem Naczelnego Komitetu Polskiego, broniącego interesów polskiej ludności.

Rekomendowany przez Józefa Piłsudskiego 3 maja 1920 roku, został ministrem rolnictwa, a następnie ministrem zdrowia Ukraińskiej Republiki Ludowej. W lipcu 1920 roku, pod naporem ofensywy bolszewickiej, ewakuował się  wraz z władzami polskimi do Warszawy, tracąc jednocześnie majątek na Podolu, w tym bogatą bibliotekę oraz archiwum w Winikowcach. W listopadzie 1920 roku Stempowski wraz z wieloma innymi sygnatariuszami podpisał porozumienie między rządem URL a Rosyjskim Komitetem Politycznym w Warszawie, kierowanym przez Borysa Sawinkowa, o uznaniu przez Rosyjski Komitet Polityczny niepodległości państwowej URL i wspólnych działaniach przeciwko bolszewikom.

Po podpisaniu 18 marca 1921 roku traktatu pokojowego w Rydze, zgodnie z którym zawieszono oficjalną działalność emigracyjnych struktur Ukraińskiej Republiki Ludowej w Warszawie, Stempowski wszedł do rządu, utworzonego w Warszawie z inicjatywy grupy przywódców UPR z Ukraińskiego Komitetu Centralnego (zarejestrowanego 9 sierpnia 1921 roku). Wkrótce został również członkiem zarządu Związku Zbliżenia Narodów Odrodzonych, propagującego ideę uwolnienia się narodów nierosyjskich od sowieckiej dominacji, współtworzył też Instytut Badania Spraw Narodowościowych. W latach 1924-1939 kierował zorganizowaną przez siebie Biblioteką Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych. W 1932 roku został współpracownikiem Ludwika Krzywickiego w Instytucie Gospodarstwa Społecznego, współorganizatorem i współredaktorem jego wydawnictw pamiętnikarskich („Pamiętniki bezrobotnych”, „Pamiętniki chłopów”, „Pamiętniki emigrantów”). Był także wieloletnim prezesem Towarzystwa Polsko-Ukraińskiego.

Pod koniec 1921 roku, pod pseudonimem Paweł Zaorski, Stempowski został wprowadzony do wolnomularskiej loży „Kopernik” (Wielka Loża Narodowa Polski), a rok później do afiliowanej przez WLNP ukraińskiej loży „Jedność”, której przez rok przewodniczył. W 1923 roku został wielkim sekretarzem WLNP, a w latach 1924-1928 był jej wielkim mistrzem, zastępując  na tym stanowisku Andrzeja Struga. W masonerii osiągnął najwyższy, 33 stopień wtajemniczenia.

W 1926 roku Stanisław Stempowski poznał Marię Dąbrowską, z czasem stając się  jej przyjacielem i towarzyszem życia. W okresie międzywojennym był ceniony przez warszawskie środowiska liberalne, m.in. za otwartą krytykę modelu życia i polityki polskich ziemian kresowych oraz podważanie ich racji bytu na Ukrainie, przez co był z kolei potępiany przez środowiska nacjonalistyczne. Po wybuchu drugiej wojny światowej razem z Dąbrowską wyjechał z Warszawy kierując się na wschód, zatrzymując się m.in. w Łucku, Brześciu i Lwowie.

W czerwcu 1940 roku powrócili do warszawskiego mieszkania przy ulicy Polnej 40, gruntownie przeszukanego przez Gestapo, które skonfiskowało m.in. archiwum po zmarłym Stanisławie Posnerze. Za swoją aktywność w zdelegalizowanych dekretem prezydenta RP Ignacego Mościckiego zrzeszeniach masońskich Stempowski był również przesłuchiwany przez Gestapo. Zobowiązał się wówczas do spisania historii swojej działalności wolnomularskiej, jednak w przekazanym „Memoriale” nie ujawnił żadnych szczegółów, przedstawiając masonerię jako jedno z narzędzi polityki Józefa Piłsudskiego. Mimo dużego ryzyka, Stempowski związał się wówczas z wydawanym przez Henryka Józewskiego konspiracyjnym dwutygodnikiem „Polska Walczy”, finansowanym przez Delegaturę Rządu RP na Kraj, opiekował się również schorowanym i żyjącym w skrajnej nędzy Ludwikiem Krzywickim, spisując jego wspomnienia, nie zaniedbując przy tym prowadzenia własnych pamiętników.

Po zakończeniu wojny Stempowski został przyjęty do Związku Zawodowego Literatów Polskich, ale szybko przekonał się o potędze ówczesnej cenzury. Publikował jednak dużo i chętnie, m.in. w „Kurierze Codziennym”, dwutygodniku literackim „Warszawa,” „Odrodzeniu” i „Bibliotekarzu”. Na zlecenie  Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik” zredagował pięć tomów  „Wspomnień” Ludwika Krzywickiego, z których drukiem za jego życia ukazał się tylko pierwszy. Podjął również pracę w Centralnej Bibliotece Wojskowej.

Stanisław Stempowski żył 82 lata. W pisanych pod koniec życia (lata 1940-1943) „Pamiętnikach” zdążył utrwalić jedynie pierwszą połowę swej biografii, cztery dziesięciolecia poprzedzające wybuch pierwszej wojny światowej. W 1953 roku, nakładem wrocławskiego Zakładu im. Ossolińskich, ukazało się siedem pierwszych rozdziałów ze wstępem Marii Dąbrowskiej. Pozostałe rozdziały, zatrzymane przez cenzurę, zostały wydane w paryskich „Zeszytach Historycznych” (1972 zeszyt 21, 1973 z. 23 i 24). Z ich lektury, a także z innych dokumentów składających się na bogatą spuściznę rękopiśmienną przechowywaną w Gabinecie Rękopisów BUW, wyłania się obraz niepogodzonego ze społecznymi konwenansami, zaściankowością i egoizmem kontestatora, a przy tym człowieka, który łączył w sobie cechy uznawane w ówczesnych warunkach społeczno-politycznych za niemożliwe do pogodzenia sprzeczności.

Bogata spuścizna Stanisława Stempowskiego wpłynęła do BUW w trzech partiach: pierwszą część podarowała sama Maria Dąbrowska w 1954 roku, druga część została przekazana w 1968 roku jako dar spadkobierców Marii Dąbrowskiej i Stanisława Stempowskiego, a w 1984 roku Zuzanna Stempowska w imieniu swojego syna Huberta (wnuka Stanisława), ofiarowała resztę materiałów, pozostających dotychczas w posiadaniu rodziny. Chociaż kataklizmy dwóch wojen światowych w znacznym stopniu uszczupliły systematycznie gromadzone i pieczołowicie przechowywane przez Stempowskiego archiwum, to materiały które udało się ocalić są niezwykle cennym źródłem wiedzy o ich właścicielu oraz epoki w której żył i pracował.

Spuścizna Stanisława Stempowskiego, obok dokumentów biograficznych, prywatnych i wspomnień, zawiera również jego próby literackie oraz przekłady z literatury rosyjskiej i francuskiej, dokonywane wspólnie z Marią Czapską [5] i Marią Dąbrowską. Zachowała się część archiwum redakcji czasopisma „Ogniwo”, materiały z czasów współpracy z Instytutem Gospodarstwa Społecznego, liczne rękopisy i wycinki prasowe, zbierane przez Stempowskiego do interesujących go spraw i aktualnych zagadnień oraz obszerna korespondencja, w tym listy do i od Marii Dąbrowskiej.

W archiwum odnajdujemy również materiały rodzinne Stempowskiego: fragmenty papierów jego żony Marii ze Stempowskich Stempowskiej, oraz synów: Jerzego, Huberta i Pawła. Obok nich również część spuścizny jego bliskich przyjaciół i współpracowników: Stanisława Posnera i Ludwika Krzywickiego, a także drobne fragmenty archiwów Stanisława Czekanowskiego, Przemysława Rudzkiego,  Mieczysława Rettingera oraz Aurelego Drogoszewskiego.

Szczególnie interesującą częścią spuścizny Stanisława Stempowskiego, zwłaszcza w kontekście obecnej sytuacji geopolitycznej, są materiały dotyczące Ukrainy i spraw ukraińskich w latach 1917-1939. Już wkrótce w Bibliotece Cyfrowej UW Crispa zaprezentujemy obszerny wybór tych dokumentów. Tegoroczne przejście utworów Stanisława Stempowskiego do domeny publicznej jest dobrym pretekstem do opracowania tego archiwum w katalogu elektronicznym biblioteki. Dotychczas było ono opisane wyłącznie na kartach czwartego tomu Katalogu Rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie.

///

Stanisław Stempowski swoją twórczość skromnie określał terminem „czernienie papieru”, co nie przeszkadzało mu stawiać wysokich wymagań sobie i swoim dziełom. W archiwum Stempowskiego, przechowywanym dziś w Gabinecie Rękopisów BUW, odnajdujemy liczne dowody na to, jak wielką uwagę zwracał na styl i język pisanego utworu. Uważał, że dochowując wierności tym zasadom, autor tworzy niewidzialną więź i grunt porozumienia z czytelnikiem. Jednocześnie to „czernienie papieru” było dla Stempowskiego nie tylko sposobem na ekspresję wyznawanych poglądów i spożytkowanie płodnego talentu, lecz również możliwością zaprezentowania swym rodakom bogatej kultury Ukraińców, ich ziemi, tradycji i literatury. Dziś mamy niewątpliwy przywilej i możliwość przekonania się, w jakim stopniu te szczytne zamiary Stempowskiemu udało się zrealizować.

Łukasz Ratajczak (Gabinet Rękopisów BUW)

 

Bibliografia

Pacholczykowa A. Stempowski Stanisław [w:] Polski Słownik Biograficzny, Tom XLIII. Warszawa-Kraków 2004-2005 (BUW WD CT1230.P65)

Semczyszyn M. Stanisław Stempowski wobec spraw polsko-ukraińskich [w:] Giedroyc a Ukraina. Ukraińska perspektywa Jerzego Giedroycia i środowiska paryskiej „Kultury”, red. M. Semczyszyn, M. Zajączkowski, Warszawa-Lublin-Szczecin 2014, s. 204-215 (BUW WD DK4185.U38 G54 2014)

Stempowski S. Pamiętniki. 1870-1914, Wrocław 1953 (BUW 109359)

Voznyuk O. W dolinie Dniestru: wizja przestrzeni wielokulturowej w twórczości Jerzego Stempowskiego [w:] Prace dedykowane profesor Swietłanie Musijenko, idea i wstęp Jarosław Ławski ; red. nauk. Anna Janicka, Grzegorz Kowalski, Łukasz Zabielski, s. 653-660. (BUW WD PG7053.E84 P73 2013)

 

[1] S. Stempowski, Pamiętniki. 1870-1914, Wrocław 1956, s. 6.

[2] Ludwik Joachim Franciszek Krzywicki, ps. „K. R. Żywicki”, „J. F. Wolski” (1859-1941) – socjolog, ekonomista, pedagog, działacz społeczny, polityk. Prekursor i jeden z twórców polskiej socjologii.

[3] Bronisław Natanson (1865-1906) – prawnik i wydawca pochodzenia żydowskiego. Wydał wiele publikacji z zakresu filozofii, historii, literatury, nauk społecznych i przyrodniczych, a także powieści Stanisława Żeromskiego i Władysława Stanisława Reymonta.

[4] Stanisław Posner, właściwie Salomon Posner, pseud. Henryk Bezmaski (1868-1930) – prawnik i publicysta, działacz socjalistyczny, senator I i II kadencji w II RP.

[5] Maria Dorota Leopoldyna Czapska h. Leliwa, ps. Dorota Obuchowicz, Maria Strzałkowska, Dorota Thun (1894 -1981) – historyczka literatury, eseistka, autorka wspomnień, siostra Józefa Czapskiego.