19 czerwca 2023 roku w ramach cyklu „Pre/teksty. Spotkania biblioterapeutyczne” odbył się ostatni, dziewiąty wykład podsumowujący cały projekt zatytułowany: Książka jako narzędzie wsparcia zdrowia psychicznego. Terapeutyczne, edukacyjne i wychowawcze implikacje literatury. Tym razem zaproszenie przyjęła dr Wanda Matras-Mastalerz z Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN w Krakowie, literaturoznawczyni i biblioterapeutka, kierownik Zespołu ds. Badań nad Książką w ramach Ośrodka Badań nad Mediami, autorka kilkudziesięciu publikacji naukowych i popularnonaukowych z zakresu terapeutycznej funkcji książki oraz edukacji medialnej i czytelniczej. Prelegentka podkreśliła, że literatura stwarza przestrzeń do dialogu z samym sobą i z drugim człowiekiem, a czytanie kieruje każdego odbiorcę, w stronę nieustannego rozwoju.
Jednym z narzędzi, które pomaga budować osobiste umiejętności i w pełni wykorzystywać potencjał w różnych obszarach życia jest biblioterapia. Jako główny cel stosowania literatury w terapii, edukacji i wychowaniu uznaje się empowerment czyli umacnianie, które może następować w aspekcie indywidualnym lub grupowym i dotyczyć rozpoznawania, nazywania i radzenia sobie z emocjami, „przepracowania” lęków i wewnętrznych napięć oraz budowania poczucia własnej wartości. Człowiek (homo narrator) od najdawniejszych czasów opowiadał historie. Ten swoisty storytelling wpływał na psychikę słuchaczy, słowa dodawały otuchy i wsparcia, zmniejszały napięcie emocjonalne, budziły wiarę we własne możliwości, podpowiadały rozwiązania problemu. Dzisiaj taką rolę pełnią różne teksty kultury, które zachęcają do przyglądania się otoczeniu i ludziom, podpowiadają jak żyć.
Połączenie biblioterapii z działaniem na rzecz promocji zdrowia psychicznego i radzenia sobie z kryzysami wydaje się zabiegiem naturalnym. Istota ludzka jako jedność biopsychospołeczna potrzebuje zarówno zdrowej „somy” jak i prawidłowo funkcjonującego „psyche”. Prof. Jerzy Woy-Wojciechowski, wieloletni prezes Polskiego Towarzystwa Lekarskiego, w Przedmowie do książki Być lekarzem, być pacjentem. Rozmowy o psychologii relacji napisał, że „jest taki rodzaj leku, który podaje się przez ucho: to nadzieja i dobre słowo” (2013). Słowa wypowiadane i zapisane mogą wspierać, dodawać sił i wiary w możliwość przezwyciężenia trudności, wzmacniać, „podnosić na duchu”, działać niczym „balsam”, ale potrafią też ranić, być powodem doznawania przykrości i smutku. Wsparcie za pomocą ukierunkowanego czytelnictwa może stanowić przydatne narzędzie wspomagające higienę psychiczną człowieka oraz jego rozwój osobisty. Beata Krupska w opowiadaniu Szklany Człowiek (2015) ukazała kruchość wrażliwej jednostki, człowieka, w którego ktoś rzucił „złym słowem” niczym kamieniem twardym i ciężkim, w wyniku czego zaatakowany „rozpadł się na drobne kawałki szkła…”. Opowieść zakończona została apelem autorki: „Nigdy nie mówcie nikomu nic złego, nie wiecie przecież kto z nas jest Szklanym Człowiekiem”. Kontynuując tę myśl, można zaryzykować stwierdzenie, że każda jednostka niczym „Szklany Człowiek” może doznać w swoim życiu podobnego doświadczenia. Nigdy nie wiadomo, które słowo spowoduje, że ktoś poczuje się zraniony np. plotką na swój temat. Symbolika i metaforyzm tekstów mogą wpłynąć na oczyszczenie z nieuświadomionych emocji, a poprzez lepsze zrozumienie przeistoczyć je w uczucia dostępne świadomości. Lektury ukazują sposoby postępowania i rozumienia sytuacji przez bohatera, odbiorca może je dla siebie odkryć i w miarę własnych potrzeb interioryzować. W kontekście funkcji terapeutycznej należy uwzględnić również to, że każde dzieło zostaje dopełnione w procesie recepcji. Czytelnik odbiera literaturę subiektywnie, odnosząc treść do osobistych przeżyć.
Lektura może wywoływać u czytelnika stan pobudzenia (stimulativa), uspokojenia (sedativa), stać się powodem przemyśleń problemowych (problematica) oraz prowadzić do silnego wzruszenia natury religijnej bądź świeckiej (Borecka 2008). Amerykańska psychoterapeutka i badaczka legend latynoskich Clarissa Pinkola Estés we Wprowadzeniu do Biegnącej z wilkami (2010)napisała: „Opowieści przynoszą uzdrowienie. Od momentu, gdy usłyszałam pierwszą w życiu, całkowicie mną zawładnęły. Mają wielką moc […], pobudzają, wzruszają, rodzą smutek, pytania i tęsknoty […]. Sztuka opowiadania, stanowi dla nas łatwo dostępne, namacalne sposoby zmiękczania dawnych blizn, balsamowania starych ran, zdobywania nowego spojrzenia, a tym samym przywracania zapomnianych umiejętności z dzieciństwa i młodości”. Jeden z najwybitniejszych autorytetów z dziedziny psychoterapii, ponad 90-letni Irvin D. Yalom w swoim ostatnim poradniku – liście otwartym do terapeutów(2022) zauważył, że człowiek ma naturalną, wrodzoną skłonność do samorealizacji. Czasami trzeba mu jednak pomóc rozpoznać i usunąć przeszkody. Lecząca może być już sama rozmowa, relacja i obecność.
Czytelnik zmienia się wraz z każdą usłyszaną lub przeczytaną opowieścią. Zaproponowane w ramach cyklu „Pre/teksty” książki tworzą odniesienia do świata, który nas otacza, dostarczają emocjonalnej bazy-odnośnika, zadając pytania, pokazują konsekwencje wyborów bez bolesnego doświadczenia. Terapia narracją jest drogą do eksternalizacji (uzewnętrznienia myśli, uczuć, motywów) i zmiany tej interpretacji. Życie jest historią – opowiadając o swoich przeżyciach człowiek nadaje określone znaczenie osobistym doświadczeniom i dlatego poprzez zmianę interpretacji może inaczej rozumieć siebie, innych a tym samym wzajemne relacje, co stanowi nieodzowny czynnik osobistego rozwoju.
dr Wanda Matras-Mastalerz, Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie