W zbiorach Gabinetu Rękopisów znajduje się fragment rozproszonej Biblioteki Tarnowskich z Dzikowa z materiałami rękopiśmiennymi sporządzonymi w XVIII w. zatytułowanymi Excerpta Tarnoviensium manuscriptorum. W 1994 r. redaktorki czwartego tomu „Katalogu rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie” w opisie tej kolekcji zaznaczyły:
(Katalog rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, oprac. J. Borysiak, H. Kozerska, E. Piskurewicz i W. Stummer, Warszawa, 1994, t. VI, nr 1838-2052, s. 129)
Istnieje prawdopodobieństwo, że powyższe odpisy i wyjątki ze źródeł historycznych [XVI-XVIII w. – A. S.] były przeznaczone dla Tadeusza Czackiego. Jednym z kopistów mógł być związany z Czackim ks. Julian Antonowicz (ok. 1750-1824), nauczyciel synów jego siostry Rozalii z Czackich Tarnowskiej.
Wspomniany ksiądz Jan Julian Antonowicz pochodził z terenów Wielkiego Księstwa Litewskiego, z litewsko-białoruskiej rodziny szlacheckiej[1]. Autor jedynej jak dotąd biografii Jana Juliana Antonowicza ks. Józefat Skruteń przypisał go do polskiego rodu Antonowiczów herbu „Hełm”. W rzeczywistości ci Antonowiczowie pochodzili z województwa witebskiego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Istniał tam jeszcze ród Wojsimów Antoniewiczów vel Antonowiczów herbu „Janina”, który miał posiadłości w województwie trockim. W XIX w. Antonowiczowie mieszkali także w powiecie pińskim. Rodowód ks. Jana Juliana Antonowicza nie został jak dotąd zbadany. Ks. Antonowicz zaczynał karierę jako duchowny greckokatolicki, później rzymskokatolicki, ale najbardziej znany jest jako nauczyciel (pedagog), tłumacz, pamiętnikarz, mówca, kompozytor i poeta[2]. Z całego poetyckiego dorobku Jana Juliana Antonowicza do niedawna szerokiej publiczności znany był tylko jeden wiersz zatytułowany Starzec pobożny, który powstał i został wydany drukiem prawdopodobnie na początku lat 90. XVIII w.[3]
Wśród różnych kopii listów, relacji, manifestów, instrukcji, mów i pism ulotnych składających się na Excerpta Tarnoviensium manuscriptorum uwagę zwraca wierszyk okolicznościowy na Wielkanoc pod tytułem Powinszowanie sute dla ostrzących zęby na jajca, kiełbasy, szynki i placki w Wielką Sobotę oświadczę[4] napisany na luźnej karteczce nieco zniszczonej w dolnej części. (il. 2)
Anonimowy rękopis Powinszowania, który można datować na koniec XVIII w., ma cechy oryginału brudnopisu ze względu na poprawki, zakreślenia i dopisany później na marginesie cały akapit wiersza. Niestety, została zniszczona sama końcówka wiersza, którą tu rekonstruujemy i podajemy w oryginalnej pisowni:
„Powinszowanie zsute dla ostrzących
zęby na Jayca, Kiełbasy, Szynki &
Placki & w wielką Sobotę Oswiadcze.
Już Chrystus Zmartwych wstanie
Donoszę Panowie Panie
J zabierze sledzie
Bo z Chorągwią iedzie.
Gotuycie Kiełbasy
Dla uciechy naszey
Tłustą słoninę
Żułtą Cielęcinę.
[Placki baby pieczcie
Z Gustem dobrym gnieccie
Ja gdy
tego(sic!) zakosztuięwdzięcznie podziękuię].
Tęć nowinę wnoszę
O Smigust[5] tez proszę.
Jayka malowane
Prosie nadziewane
Pan Jezus iedzie
Poginą śledzie
Miącko nastanie
Błogosław Panie
Czego ia winszuię
Sercem affektuię
w zdrowiu pożywaycie
[Dobrze wyglą]daycie”.
Jak się można domyślać, jest to poetycka przeróbka ludowego wierszyka wielkanocnego podobnego do tego zanotowanego przez Oskara Kolberga w okolicach Sulmierzyc w powiecie Odolanów:
„Po południu w Niedzielę chodzą małe chłopaki po domach, prosząc o udzielenie im święconego temi słowy:
Pan Jezus jedzie,
pochował śledzie;
miąsko nastanie,
błogosław Panie!
Jajko malowane,
prosię nadziewane,
kiełbaska będzie,
tutaj, jak wszędzie”[6].
Religijny temat utworu, gatunek tekstu, wykorzystanie symbolu „&” zapożyczonego z gramatyki łacińskiej lub angielskiej, pozwala powiązać zachowany w BUW rękopis z wierszykiem na Wielkanoc z osobą księdza Jana Juliana Antonowicza. Tym bardziej, że wiadomo, iż ks. Antonowicz był nie tylko nauczycielem języka angielskiego, ale i autorem pierwszego na ziemiach polskich podręcznika gramatyki tego języka, zatytułowanego Gramatyka dla Polaków chcących się uczyć angielskiego języka… [7]
Ostateczne wyjaśnienie kwestii autorstwa tego utworu, jak i celów jego powstania, może jednak przynieść dopiero analiza grafologiczna – porównanie charakteru pisma Powinszowania z odręcznymi notatkami ks. Jana Juliana Antonowicza, takimi jak rękopiśmienny Dziennik nauczyciela domowego Jana Bogdana Tarnowskiego za lata 1814-1823 zachowany w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu[8].
Aliaksei Shalanda, Gabinet Rękopisów BUW
[1] Józef Skruteń, Antonowicz Julian (ok. 1750–1824), [w:] PSB, Kraków, 1935, t. I, s. 142.; Herbarz szlachty prowincyi witebskiej, wyd. Franciszek Piekosiński, Kraków, 1899, s. 3-4; Lietuvos Valstybes Istorijos Archyvas, f. 39, ap. 9, svt. 2789, Herbarz szlachty litewskiej J.P. Dworzeckiego-Bohdanowicza, l. 9v–10; Зінаіда Антановіч, Крыніцы па генеалогіі шляхты Пінскага павета ВКЛ XVI–пачатку ХХ ст., [w:] Герольд Litherland, Горадня, 2006, № 17, с. 14, дадатак 3.
[2] Józef Skruteń, Antonowicz Julian (ok. 1750-1824), s.142; Irmina Kotlarska, Rola autorytetu nauczyciela domowego w kształtowaniu kompetencji komunikacyjnej arystokraty w I połowie XIX wieku na przykładzie „Dziennika nauczyciela domowego” z lat 1814–1823 Juliana Antonowicza, [w:] Rozprawy Komisji Językowej ŁTN, Łódź 2015, t. LXI, s. 128–129.
[3] Jan Julian Antonowicz, Starzec pobożny. Wiersz naśladowany z prozy, b. d. i m.
[4] BUW, rps. nr 2012, k. 228. Katalog rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, s. 129.
[5] Smigust – lany poniedziałek, zwyczaj pierwotnie zachodniosłowiański, a wtórnie związany z Poniedziałkiem Wielkanocnym w kościele katolickim. Współcześnie posiada wiele regionalnych nazw. Patrz: Marta Kowalczyk, Geneza i obchód Wielkanocy w Polsce. Zarys problematyki, [w:] Studia Elbląskie, Elbląg, 2020, t. XXI, s. 286-287.
[6] Instytut im. Oskara Kolberga. Wielkanoc.
[7] Grammatyka dla Polaków chcących się uczyć angielskiego języka. Krótko zebrana przez Juliana Antonowicza Bazyliana Prowincyi Litewskiey za pozwoleniem Zwierzchności. Pierwszy raz pod prassę oddana, Warszawa, 1788. Irmina Kotlarska, Grammatyka dla Polaków chcących się uczyć angielskiego języka (1788) z historycznojęzykoznawczego punktu widzenia. Rekonesans badawczy, [w:] Zielonogórskie Seminaria Językoznawcze 2014. Język w życiu wspólnoty, redakcja naukowa Magdalena Hawrysz, Marzanna Uździcka, Anna Wojciechowska, Zielona Góra, 2015, s. 73-89.
[8] BOss., rps. 12822; Dariusz Rolnik, Dziennik Juliana Antonowicza (1750–1824), nauczyciela Jana B. Tarnowskiego, i jego nauki. O prawdach życiowych, wychowaniu, sposobach edukacji i zmieniających się epokach, [w:] Sic erat in fatis: studia i szkice historyczne dedykowane profesorowi Bogdanowi Rokowi, pod red. Elżbiety Kościk, Rościsława Żerelika, Piotra Badyny, Filipa Wolańskiego, Toruń 2012, t. I, s. 379–381; Irmina Kotlarska, Rola autorytetu nauczyciela domowego…, s. 131-137.