Każda publikacja austriackiego pisarza Clemensa Setza to wydarzenie w niemieckim kręgu językowym. Nie inaczej dzieje się w przypadku jego najnowszej powieści Monde vor der Landung („Księżyce przed lądowaniem”) nagrodzonej prestiżową Austriacką Nagrodą Literacką w 2023 roku. Poznajemy losy mało znanej postaci historycznej, mianowicie Petera Bendera (1893-1944), pisarza i wolnomyśliciela, który w czasach Republiki Weimarskiej głosił teorię pustej Ziemi, a także rozwijał inne fantastyczne koncepcje, jak choćby tę, której powieść zawdzięcza tytuł: nie mamy jednego księżyca, tylko coraz to nowe twory, przypominające bańki mydlane, które pękają przy lądowaniu na Ziemi. Puste miejsce zajmuje kolejna bańka, więc ludzie nie dostrzegają zmiany. Z wyjątkiem grupki wybrańców.
Setz tworzy fikcję opartą na źródłach, pisanie poprzedziła bowiem wieloletnia kwerenda: pisarz wynajął nawet specjalistów od pozyskiwania materiałów archiwalnych, dzięki czemu w książce pojawiają się fotografie, fragmenty tekstów Bendera oraz historyczne dokumenty, między innymi obszerne opinie psychiatryczne z lat trzydziestych, analizujące stan psychiczny protagonisty. Często trudno odróżnić fakty od fikcji. Sam pisarz podkreśla, że pozostaje wierny źródłom na ile to możliwe, jednak zależało mu na stworzeniu spójnego obrazu, dlatego całość można czytać również jako tekst fikcjonalny. Zabawny i wzruszający, zwłaszcza pod koniec, kiedy widać wyraźnie, że odrealnienie Bendera coraz bardziej naraża bliskich na niebezpieczeństwo, a kiedy wreszcie rodzina podejmuje desperackie działania, jest już za późno.
Koncepcja, według której Ziemia jest wydrążoną kulą, a ludzie żyją w jej wnętrzu, zrodziła się podczas pierwszej wojny światowej, gdy Bender musiał opowiedzieć ciężko rannemu towarzyszowi coś na tyle pasjonującego, by nie pozwolić mu zasnąć, bo to mogłoby doprowadzić do śmierci. Czy chodzi tylko o traumę? Doświadczenia frontowe i ciężkie obrażenia, którym uległ Bender, wpływają z pewnością na jego ogląd świata, jednak Setz nie próbuje jednoznacznie objaśnić psychologii swojego bohatera (jedyny wgląd stanowią wspomniane wcześniej autentyczne opinie psychiatryczne), przygląda mu się z uwagą i szacunkiem, w jednym z wywiadów nazywa go nawet „pięknym umysłem”. Bender to niepoprawny marzyciel, który nie potrafi podjąć regularnej pracy, kilkakrotnie trafia do więzienia, później do zakładu dla nerwowo chorych. Jego stan psychofizyczny stale się pogarsza, mężczyzna radykalizuje się ideologicznie, koncepcja pustej Ziemi staje się jego obsesją. Próbuje w ten sposób ignorować realne zagrożenia, bo jego żona ze względu na żydowskie pochodzenie stopniowo traci uczniów, a rodzina popada w biedę. Znamienny jest moment, w którym Bender podczas kongresu astrologicznego w 1933 roku ustępuje miejsca prelegentowi, dla którego dziwnym trafem zabrakło krzesła. Nie poświęca temu zdarzeniu większej uwagi; podobnie dzieje się, kiedy widzi kilku chłopców z Hitlerjugend, którzy podrzucają truchło psa pod dom żydowskiego lekarza; nie rozumie, czemu jego kochanka, której systematycznie ktoś wybija szyby w oknach, decyduje się na emigrację.
W obliczu rodzącego się totalitaryzmu i narastającej przemocy fantazje i teorie spiskowe jawią się jako niewinna forma ucieczki. Ucieczki nieudanej, bo los marzyciela z diagnozą psychiatryczną i jego żony Żydówki zmierza nieuchronnie do tragicznego końca. Bardziej niż fantastyczne koncepcje powinny nas niepokoić polityka i przepełnione nienawiścią ideologie, które stanowią dla nich podatny grunt.
Tekst: Agnieszka Jezierska-Wiśniewska
Foto: A. Borkiewicz
dr Agnieszka Jezierska-Wiśniewska, absolwentka germanistyki i polonistyki na Uniwersytecie Warszawskim, pracuje w Zakładzie Literatur Niemieckiego Obszaru Językowego w Instytucie Germanistyki UW. Zainteresowania badawcze: polsko-niemiecki transfer kulturowy, twórczość Elfriede Jelinek, złe macierzyństwo w literaturze polskiej i niemieckojęzycznej, współczesna literatura polska, dystopie literackie, literatura dotycząca zmian klimatu, posthumanizm i transhumanizm. Współredaktorka tomów m.in.: (z Moniką Szczepaniak) „Elfriede Jelinek: Moja sztuka protestu. Eseje i przemówienia” (Warszawa 2012) oraz (z Moniką Szczepaniak i Pią Janke) „Jelineks Räume” (Wien 2017).
Obecnie pracuje nad projektem: literatura jako forma aktywizmu klimatycznego