Atlas du voyage de La Pérouse. Karta tytułowa
Gabinet Zbiorów Kartograficznych BUW przedstawia jeden z najciekawszych atlasów w swoich zbiorach: Atlas du voyage de La Pérouse – plon wspaniałej, ale niestety tragicznie zakończonej wyprawy dookoła świata, która odbyła się w latach 1785-1788, pod dowództwem francuskiego kapitana Jeana-François de Galaup, hrabiego de La Pérouse (1741-1788). Dzieło to jest nie tylko świadectwem osiągnięć francuskiej kartografii osiemnastego wieku, ale również znakomitą ilustracją i dokumentem podróży badawczej, sporządzonym przez uczestniczących w ekspedycji kartografów, rysowników i rytowników, m.in. słynnego rysownika i sztycharza Gasparda Duché de Vancy.
Chociaż pierwszą francuską wyprawę dookoła świata pod dowództwem Louisa-Antoine’a de Bougainville (1729-1811) zorganizowano w 1766 roku, to nie miała ona jednak w swych założeniach takich metodycznych badań jak późniejsza wyprawa La Pérouse’a. Ekspedycja naukowa, której celem była przede wszystkim penetracja wybrzeży Pacyfiku, stała się największym z dotychczasowych przedsięwzięć badawczych Francji. Inicjatorem wyprawy był sam król Ludwik XVI, a skompletowana załoga składała się z osób różnych specjalności, cieszących się sławą w kołach naukowych, bądź też będących członkami Francuskiej Akademii Nauk.
Stopień i różnorodność zadań stawianych wyprawie zmusiła Ludwika XVI do zredagowania wspólnie z członkami Akademii specjalnej instrukcji, w której znajdowały się m.in. wytyczne sporządzenia dokładnych map wszystkich linii brzegowych lądów stałych oraz nowo odkrytych wysp. Tam, gdzie tereny zostały już wcześniej rozpoznane i opracowane kartograficznie, należało wykonać dokładniejsze pomiary wraz z opisem linii brzegowej, a przede wszystkim obliczyć współrzędne geograficzne każdego miejsca pobytu. W instrukcji znalazły się również wskazówki dla rysowników i rytowników biorących udział w wyprawie, którzy mieli zilustrować nowo odkryte gatunki fauny i flory oraz sporządzić wizerunki mieszkańców odwiedzanych terenów. La Pérouse został zaopatrzony w szczegółowy plan podróży ze ściśle wytyczoną trasą żeglugi oraz wszelką informację nautyczną, astronomiczną oraz geograficzną potrzebną do odbycia długiej podróży.
Oczywiście nie należy ulegać złudzeniu, że projekt zakładał tylko szczytny cel naukowy – za każdą taką wyprawą, angielską czy francuską, kryły się wówczas poważne interesy ekonomiczne i strategiczne państw.
Mapa świata z wytyczoną trasą podróży
Wyprawa wyruszyła 1 sierpnia 1785 roku z portu w Breście na dwóch fregatach „Astrolabe” i „Boussolle”. Trasa wiodła przez Ocean Atlantycki z przystankami na Maderze i Wyspach Kanaryjskich, następnie do Trynidadu i Santa Catarina u wybrzeży Ameryki Południowej. Po opłynięciu przylądka Horn, żeglując wzdłuż wybrzeży Chile skierowała się do miasta La Concepción nad zatoką o tej samej nazwie.
Scena rodzajowa z miasta La Concepción
Przedstawienie rośliny chili
Dalsza droga wiodła w kierunku Wyspy Wielkanocnej, którą osiągnięto 8 kwietnia 1786 roku.
Mapa i profil linii brzegowej Wyspy Wielkanocnej
Uczestnicy wyprawy przy posągach „moai” na Wyspie Wielkanocnej
Kolejne na trasie były Wyspy Sandwich (Hawaje), trasą dotąd nieznaną żeglarzom pomiędzy dwiema wyspami Owhyhee (Hawai) i Mowee (Maui).
Po odbiciu z wysp szlak wiódł od Zatoki Alaska wzdłuż wybrzeży Ameryki Północnej, następnie do Chin z przystankiem w porcie Makau.
Kuropatwy z Kalifornii
Weduta portu Makao
W lutym 1787 skierowano się na Filipiny.
Mieszkańcy Manili, stolicy Filipin
Dalsza trasa prowadziła wokół japońskich wysp Riukiu, a następnie poprzez Morze Wschodniochińskie. Fregaty wpłynęły na wody Cieśniny Koreańskiej, po których nie poruszał się dotąd żaden statek europejski. Francuska ekspedycja była nie tylko pierwszą przemierzającą ten szlak, ale również pierwszą, która opracowała go kartograficznie. Następnie żeglowano przez Morze Japońskie wzdłuż wybrzeża Tartarii, jak wówczas nazywano tereny Sichote-Alinu.
22 lipca 1787 roku odkryto cieśninę (nazwaną później przez paryską Akademię Cieśniną La Pérouse’a) dzielącą Sachalin od japońskiej wyspy Hokkaido. La Pérouse pierwszy określił Sachalin jako wyspę i podał jej bardzo dokładne współrzędne. Dalej trasa podróży prowadziła wokół Wysp Kurylskich w kierunku Kamczatki; 6 sierpnia zakotwiczono w Pietropawłowsku.
Mapa podróży przez morza Azji Dalekowschodniej
Widok z Pietropawłowska
Z portu La Pérouse wysłał drogą lądową kapitana Barthélemy’ego de Lessepsa (późniejszego konsula francuskiego w Kronsztadzie) z listami i sprawozdaniami do Wersalu. Po kilku latach okazało się, że młody oficer był jedyną osobą ocalałą z ekspedycji.
Po opuszczeniu Kamczatki dowódca skierował obie fregaty w stronę Australii zahaczając po drodze o wyspy Archipelagu Żeglarzy (Samoa), gdzie dwóch członków wyprawy zostało zabitych przez krajowców.
Śmierć kapitana Paula Fleuriot de Langle i naukowca Roberta de Lamanon na jednej z wysp Samoa
Dalej droga wiodła do Sydney, z którego La Pérouse wysłał ostatnie sprawozdanie do Francji. 7 lutego 1788 roku wyprawa opuściła Australię z zamiarem przeprowadzenia badań Melanezji pomiędzy nową Gwineą a Nową Zelandią. Ostatnie zapiski kapitana, które otrzymał Wersal, dotyczą pobytu ekspedycji w pobliżu Botany Bay.
Mapa obszaru Melanezji i miejsca tragicznego końca wyprawy
W 1791 roku Zgromadzenie Narodowe wysłało kapitana d’Entrecasteaux na poszukiwanie zaginionej ekspedycji, który jednak nie odnalazł żadnych śladów. Dopiero w 1826 roku Dumont d’Urville, badacz Oceanu Spokojnego odkrył na wyspach Vanikoro, w archipelagu Wysp Salomona, szczątki statków dowodzonych przez kapitana La Pérouse’a.
Rząd francuski podjął decyzję opublikowania sprawozdania z tragicznej wyprawy. Pracę tę powierzono generałowi Louisowi Marie de Milet de Mureau (1756-1825), członkowi Towarzystwa Literackiego. Materiału w postaci listów, dzienników, map i raportów dostarczył wspomniany wcześniej de Lesseps. W 1797 roku ukazało się czterotomowe wydanie Voyage de La Pérouse autour du monde, w którym zamieszczona została instrukcja królewska i postanowienia Konwentu w sprawie zorganizowania w 1791 roku ekspedycji poszukiwawczej. Do wydania dołączono wielkoformatowy Atlas du voyage de La Pérouse, który składa się z 33 map i 41 ilustracji, wykonanych techniką miedziorytu i umieszczonych na 69 kartach.
Prezentowane zdjęcia pochodzą z atlasu znajdującego się w Gabinecie Zbiorów Kartograficznych BUW (sygn. M. 89). Drugi egzemplarz posiada Gabinet Starych Druków (sygn. 9.7.1.9/FM). Oba atlasy należą do dawnego zasobu biblioteki od XIX w. W BUW mamy również opisaną wyżej Voyage de La Pérouse autour du monde (sygn. GSD 9.16.1.5/2; tekst dostępny w bibliotece cyfrowej Gallica oraz, w Gabinecie Zbiorów XIX Wieku, polskie tłumaczenie wydane w trzech tomach w Krakowie w latach 1801-1803 Podróż p. La Perouse na odkrycia nowych krajów w latach 1785-1786-1787 i 1788 (sygn. 141860; tekst dostępny w bibliotece cyfrowej Polona). Zdigitalizowany egzemplarz Atlasu znajduje się m.in. w bibliotece cyfrowej Gallica.
Ciąg dalszy zilustrowanych opowieści o innych wyprawach dookoła świata nastąpi….
Małgorzata Bandzo-Antkowiak
Fot. Jolanta Skotnicka