Wraz z początkiem Nowego Roku, pierwszego dnia po Epifanii, rozpoczął się dla mnie dwumiesięczny staż w Gabinecie Rycin Biblioteki Watykańskiej (7 stycznia -7 marca 2014). Mój wyjazd miał na celu, przede wszystkim zdobycie doświadczenia w innej instytucji, porównania sposobu podchodzenia do kolekcji rycin, ich opracowania i przechowywania. Aby ją poznać, warto przybliżyć, choć podstawowe informacje jej dotyczące.
Biblioteca Apostolica Vaticana jest jedną z najstarszych bibliotek publicznych świata. Choć oficjalnie została powołana do istnienia w połowie XV w., jej źródeł można dopatrywać się już w IV w. Wówczas już istniało Scrinium Kościoła Rzymskiego pełniące funkcję zarówno biblioteki jak i archiwum. Z 784 r. pochodzą natomiast informacje na temat bibliotekarza Theophylusa, który od papieża Adriana I orzymał oficjalny tytuł Bibliotecarius Kościoła Rzymskiego.
Jednak oficjalna historia obecnej Biblioteki rozpoczyna się wraz z pontyfikatem Mikołaja V, który przeszedł do historii jako papież wykształcony, koncyliacyjny i zdolny do kompromisów. Tommaso Parentucelli, wykształcony w toskanii humanista, doprowadził w 1448 r. do podpisania konkordatu Stolicy Apostolskiej z Cesarstwem Rzymskim Narodu Niemieckiego.
Dzięki politycznemu uspokojeniu mógł zająć się ulepszaniem głównej siedziby stolicy apostolskiej, która została pod koniec XIV w. przeniesiona z pałacu laterańskiego do Watykanu przez Grzegorza VI.Skoro mowa o drogach, Mikołaj V zadbał o wybrukowanie głównych ulic, wzmocnienie murów, a także odbudowę ważnego akweduktu doprowadzającego wodę. Z naszego punktu widzenia jednak, zasłużył się przede wszystkim jako założyciel obecnej biblioteki Watykańskiej. O jej fundacji zaświadcza dokument Iamdiu decrevimus datowany na 30 kwietnia 1451 r. Od tego czasu manuskrypty łacińskie, greckie i hebrajskie, które znajdowały się w posiadaniu kościoła były więc udostepniane uczonym. Mikołaj V dbał o rozwój biblioteki. W czasie 8 lat jego pontyfikatu zwiększyła się ich liczba z 350 do ok. 1200.
Pomysł upublicznienia zbiorów zaczerpnął niewątpliwie od swojego florenckiego mentora Kosmy I Medyceusza, którego biblioteka w konwencie San Marco we Florencji została oddana do użytku humanisrtów w 1444 roku. Pierwotnie pomieszczona w pojedynczej sali biblioteka została rozbudowana przez kolejnego papieża Sykstusa IV. On to rozbudował jej pomieszczenia: biblioteka została umieszcona w 4 salach: Bibliotheca Latina i Bibliotheca Graeca – lieteratua w tychże językach, Bibliotheca Secreta – nie udostępniana wszystkim, zawierajaca wyjątkowo cenne obiekty i Bibliotheca Pontificia ( było to swego rodzaju archiwum papieskie).
Sykstus IV, (Francesco della Rovere) zadbał też o instytucjonalizację ksiażnicy. Bullą Ad decorem militantis Ecclesiae z 1475 r przeorganizował całość biblioteki, na jej czele postawił Bibliotekarza oraz zapewnił finansowanie. W bibliotece oprócz Bibliotekarza – stale pracowało trzech pomocników i introligator (nadal książki są oprawiane). Co ciekawe, książki udostępniano nie tylko na miejscu, ale także wypożyczano. Zahował się rejestr wypożyczeń z lat 1475-1547. Zwiększyła się tez liczba manuskryptów do 3.500
W tym kształcie biblioteka rozwijała się dośc prężnie. Pod koniec XVI w. Grzegorz XIII postanowił wydzielać z zasadniczego księgozbioru archiwalia związane z papiestwiem, które to za pontyfikatu Pawła V (1605-1621) przekształcono w Archivo Segreto Vaticano. Pod koniec XVI w. W związku z ciągłym rozwojem biblioteki Sykstus V nakazał Domenico Fontanie wybudowanie nowego skrzydła dla pomieszczenia biblioteki. Jest to budynek w którym nadal mieści się Tam też powstały najbardziej dekoracyjne sale biblioteczne Salone Sistino – salon sykstyński. W XVIII wieku wyodrębniono kolejne departamenty biblioteki: numizmatyczny (1738), i Gabinet Rycin (1785).
Obecnie w zbiorach BAV znajduje się: 180,000 rekopisów, 1,600,000 książek drukowanych, 8,600 inkunabułów, ponad 300,000 monet i medali; 150,000 rycin i rysunków oraz 150,000 zdjęć.
O zbiorach biblioteki, ze względu na jej bogactwo i różnorodność, wręcz trudno mówić. Choć w potocznej opinii często biblioteka watykańska jest wiązana wyłącznie z kwestiami religijno-kościelnymi, faktycznie jest ona niezwykle bogatą biblioteką ogólną, z naciskiem położonym na humanistykę. Do najbardziej znanych dzieł należą przykładowo: Grecki tekst biblii z III wieku – Il Papiro Bodmer XIV-XV , papirus spisany w środkowym egipcie, zawierający Ewangelie św. Łukasza i Jana; rzymski, iluminowany manuskrypt z ok. 400 roku zawierający fragmenty Eneidy – Vergilius Vaticanus; Bibbia Urbinate, łaciński egzemplarz biblii zrealizowanej dla Federico da Montefeltro przez warsztat iluminatorów florenckich Ve¬spa-siana da Bi¬sticci (1476–1478); Geografię Ptolomeusza, w tłumaczeniu włoskim Iacopo d’Angeloda Scarperia, z ok. 1470 r.; księgę głosową z Colllegio dei cantori della capella Pontifica działąjjąca w czasie popntyfikatu Pawła III z polifonicznymi hymnami i Magnificatem z lat 1538-39, i wiele innych arcydzieł.
W Gabinecie Rycin BAV przez dwa miesiące pracowałam nad stworzeniem podstawowego opracowania katologowego rycin szkoły flamandzkiej XVII wieku, części dużego zespołu rycin: tzw. Fondo Antico (dawny zasób). Jego powstanie te wiąże się z pontyfikatem Piusa VI Braschiego (1775-1799). Jako wielki miłośnik grafiki, papież zlecił budowę w latach 1784-1786 Sala delle Stampe – oddzielnej przestrzeni do przechowywania rycin. Była ona pomieszczona analogicznie do Salonu sykstyńskiego przy Cortile della pignia (gdzie obecnie znajduje się Museo Chiaramonti ) i bogato dekorowana przedstawieniami alegorycznymi powiązanymi ze sztukami pięknymi i grafiką przede wszystkim. W Sala delle stampe przechowywane były przede wszystkim ryciny z dawnego zasobu – Fondo antico.
Pomysł stworzenia zespołu woluminów sztucznych z rycinami wyszedł natomiast od mediolańskiego kardynała Giovanniego Archinto. Na jego polecenie w latach 1775 -1779 prowadzono prace nad zasobem rycin luźnych, aby uporządkować pod względem szkół i autorów. Wyodrębniano także duplikaty, spośród nich wybierano lepsze odbitki. Przygotowane ryciny naklejano całą powierzchnią lub wmontowywano w wycięte okienka woluminów. Ich oprawa trwała jeszcze w roku 1782.
Wszystkie tomy to woluminy in folio oprawne w skórę, ze złoceniami na grzbietach, z marmoryzowaną wyklejką. W woluminach brak jakiegokolwiek opisowegpo komentarza, poza określeniem szkoły wytłoczonym na grzbiecie i ręczną numeracją rycin. Zespół ten funkcjonujący pod sygnaturą Stampe .V składa się ze 163 tomów, w których znajduje się 17. 727 rycin.
Co ciekawe, olbrzymi zespół Fondo Antico wykazuje bardzo liczne podobieństwa do powstałych w podobnym czasie woluminy Stanisława Kostkli Potockiego, znajdujące się w Gabinecie Rycin BUW.
Poza pracą nad rycinami flamandzkimi odbyłam kilka kwerend w historycznych bibliotekach rzymskich, takich jak Biblioteca Dell’Accademia Nazionle dei Lincei e Corsiniana (publiczna, historyczna biblioteka, powstała z połączenia dwóch zbiorów: pierwszym jest księgozbiów założonej w 1603 Akademii naukowej – Accademia Lincei, drugim prywatna biblioteka kardynała Neriego Marii Corsiniego, bratanka papieża Klemensa XII powstała w 1733. Mieści się w zabytkowym Palzzo Corsini), oraz Biblioteca Angelicap, założona przez Angelo Rocca w 1604 roku, biblioteka publiczna należaca dawniej do klasztoru augustiańskigo. Ważnym doświadczeniem było także uczestniczenie w dwóch międzynarodowych konferencjach poświęconych flamandzkiemu rytownikowi Michaelowi Coxie (1499-1592), oraz włoskiemu malarzowi i rysownikowi Baldassare Peruzziemu (1481-1537).
Małgorzata Biłozór-Salwa
Wykorzystano:
Conoscere la Biblioteca Vaticana. Una storia aperta al futro, a cura di Amborgio M. Piazzoni e Barbara Jatta, Città del Vaticano, 2010
Barbara Jatta, Il „Fondo Antico” di Stampe della Biblioteca Apostolica Vaticana, W: „Miscellanea Bibliothecae Apostolicae Vaticane, XV, Città del Vaticano, 2008, s. 271-301.