Cheeseburger z sieciówki czy danie à la carte?

Jeszcze kilka lat temu przyszłość bibliotek wyglądała kusząco prosto. Wieloletnie wysiłki społeczności bibliotekarskiej całego świata zaowocowały wprowadzeniem bibliotek w świat nowych technologii – systemów zarządzania bibliotekami i zintegrowanych katalogów, bibliotek cyfrowych, pełnotekstowych baz danych książek i czasopism, słowem wszystkiego, co ułatwia życie bibliotekarzom i czytelnikom. Biblioteki istniejąc nadal jako miejsca fizyczne w znacznej mierze przeniosły swoje funkcjonowanie do internetu, gdzie publikację można znaleźć, nawet w bardzo odległej lokalizacji, zamówić lub przeczytać, jeżeli jest dostępna online, zamówić skany albo skopiować samodzielnie. My bibliotekarze mieliśmy po prostu napełniać istniejące bazy danymi katalogowymi oraz digitalizowanymi obiektami ze zbiorów bibliotek z troską o zintegrowane i jak najbardziej przyjazne przeszukiwanie rosnących zasobów, tworząc coraz doskonalsze narzędzie dla wszystkich kategorii użytkowników. Tylko tyle i aż tyle.

Tymczasem okazało się, że rzeczywistość technologiczna spłatała nam figla. Albowiem pracując przez lata nad tworzeniem opisów katalogowych, haseł wzorcowych, tezaurusów i słowników haseł przedmiotowych oraz digitalizując i wprowadzając do bibliotek cyfrowych miliony przeszukiwalnych pełnotekstowo dokumentów staliśmy się, jako społeczność bibliotekarska, dysponentami jednego z najcenniejszych aktywów i bogactw XXI wieku – danych: uporządkowanych, ustrukturyzowanych i wymienialnych. Oczywiście nadal możemy ich używać tylko dla naszych celów bibliotecznych głównie w celu dotarcia do potrzebnych użytkownikowi publikacji, ale jednym z ważnych trendów ostatnich lat jest idea udostępniania danych wytwarzanych przez biblioteki jako Linked Open Data – otwartych i połączonych z zasobami internetu danych przygotowanych do dalszej obróbki.

Andreas Walker z Data Conversion Group, działającej na Uniwersytecie w Goettingen porównuje surowe dane biblioteczne przechowywane w formacie wewnętrznym takim jak XML czy JSON do półproduktów spożywczych [1], z których można przygotować zarówno cheeseburgera w sieciowej restauracji, o przewidywalnym smaku i wyglądzie, jak i danie dostosowane smakiem, sposobem przyrządzenia i wyglądem do gustów i potrzeb konsumenta. „Cheeseburgerami” w tym obrazowym porównaniu są katalogi, biblioteki cyfrowe i wyszukiwarki biblioteczne, oferujące przeszukiwanie poszczególnych pól lub przeszukiwanie pełnotekstowe połączone z filtrowaniem wyników. Owszem, bardzo przydatne i znane użytkownikom, ale operujące utartymi schematami i nie dające możliwości poszerzania pól badawczych. Te same dane natomiast, inaczej ustrukturyzowane, przetwarzane przez inne typy oprogramowania, a przede wszystkim połączone z otwartymi danymi z innych kategorii zasobów – dają zupełnie nowe i nieoczywiste możliwości przyrządzenia dania à la carte, specjalności szefa kuchni, miłej wyrafinowanemu podniebieniu smakosza, czyli bibliotekarza, naukowca lub badacza. Taka właśnie praca z danymi, wymagająca współdziałania bibliotekarzy, naukowców i informatyków jest podstawą relatywnie nowej dyscypliny – humanistyki cyfrowej.

Ciekawym przykładem takiego właśnie wykorzystania danych są prace realizowane przez Consortium of European Research Libraries (CERL) na podstawie bazy Heritage of the Printed Book (HPB), zawierającej opisy katalogowe i proweniencyjne europejskich zbiorów historycznych oraz tezaurusa CERL, gromadzącego informacje biograficzne, faktograficzne oraz słownikowe dotyczące książki zabytkowej [2], jak również bazy proweniencyjnej Material Evidence in Incunabula (MEI). Na podstawie danych z powyższych baz, połączonych z danymi kartograficznymi oraz historycznymi na Uniwersytecie Oksfordzkim został zrealizowany projekt 15cBOOKTRADE, który dotyczy nie tylko tytułowego handlu książką w XV w., wraz z licznymi wizualizacjami ilustrującymi drogi i ceny książek, lecz również pozwala na dotarcie do niestandardowo zaprezentowanej informacji o wszystkich aspektach rewolucji drukarskiej XV w.: drukarzach i publikacjach, właścicielach książek i ich zwyczajach czytelniczych, znakach i zapisach proweniencyjnych czy ilustracjach inkunabułów. Jest to nieocenione i ciągle rozwijane narzędzie dla badaczy historii i kultury nowożytnej. Dane zgromadzone i udostępnione przez CERL dają również możliwość przygotowania mniejszych projektów na potrzeby konkretnych badań , wykonywanych ad hoc przy użyciu opensourcowego oprogramowania Jupyter Notebook. Jako przykład takich realizacji można wskazać wizualizację miejsc pochodzenia studentów Uniwersytetu w Göttingen oraz miejsc ich późniejszej pracy lub przedstawienie na mapie świata miejsc zakupu rękopisów i starych druków dla Uniwersytetu w Princeton.

Niestandardowym wykorzystaniem danych tworzonych przez biblioteki, archiwa i muzea zajmuje się wiele instytucji. Najaktywniejsze są zrzeszone w organizacji International GLAM Labs Community. Zakres projektów jest bardzo szeroki. Jako najczęściej spotykane przykłady można wskazać:

• wizualizację niestandardowych wyszukiwań i prezentacji wyników w postaci grafów, lokalizacji na mapach czy osi czasu,
• używanie narzędzi statystycznych do pełnotekstowego przeszukiwania bibliotek cyfrowych i prezentacji wyników w postaci wykresów lub tabel,
• prezentowanie na mapach historycznego rozwoju zabudowy, infrastruktury i zmian nazewnictwa,
• harvestowanie i wspólne przeszukiwanie danych pochodzących z różnych źródeł,
• wizualizację danych w postaci modeli 3D,
• porównywanie motywów na obrazach, fotografiach, pocztówkach czy rysunkach i wyszukiwanie ich podobieństw,
• tworzenie przy użyciu aplikacji kolaży, plakatów, grafik komputerowych czy filmów z zasobów bibliotek cyfrowych.

Ciekawy przegląd inicjatyw wykorzystania danych z bibliotek, archiwów i muzeów oraz dostępnych narzędzi został zaprezentowany na wirtualnym webinarium Tima Sherratta w czasie konferencji LIBER w 2020 [3].

W Polsce na razie biblioteki serwują głównie cheeseburgery. Takim daniem – smacznym, pożywnym i łatwo dostępnym – jest między innymi katalog NUKAT. Ale bogactwo wytworzonych przez nas danych, przechowywanych w katalogach, bibliotekach cyfrowych czy bazach dziedzinowych aż woła o kreatywnych kucharzy, którzy będą przyrządzać bardziej wyrafinowane potrawy, na zamówienie zarówno świata nauki, jak i biznesu. Ważne jest, by był to zespół międzydziedzinowy, bo sukces projektów z zakresu niestandardowego wykorzystywania danych bibliotecznych wymaga bliskiej współpracy otwartogłowych bibliotekarzy, naukowców i informatyków. Jestem przekonana, że najbliższe lata przyniosą nam takie projekty w Polsce, a z inicjatywą wspólnych działań będą wychodzić zarówno bibliotekarze, jak i badacze. I jeszcze odrobina optymizmu na koniec – proste projekty z zakresu humanistyki cyfrowej wymagają owszem, kreatywności i świetnie przygotowanych danych, ale zrealizować je można stosunkowo niewielkim kosztem.

Katarzyna Ślaska

[1] Walker, Andreas: Working with CERL data. [Dostęp 29.12.2020] Prezentacja na CERL Annual General Meeting, 6.10.2020 http://wwwuser.gwdg.de/~walker5/docs/20201006_slides.pdf
[2] Walker, Andreas: LOD for EMP: CERL’s history and future in Linked Open Data. [Dostęp 29.12.2020] Dostępne na blogu CERL Europe’s printed nad hand-written books in the spotlight, 6.08.2020: https://cerlblog.wordpress.com/2020/08/06/lod-for-emp-cerls-history-and-future-in-linked-open-data/
[3] LIBER Webinar: Setting Up a GLAM Workbench in Your Library 7.04.2020 [Dostęp 29.12.2020] https://www.youtube.com/watch?v=LXk60YDdaMA&feature=youtu.be