Kiedy miałem 22 lata… czyli – kilka uwag na temat renesansowej oprawy z księgozbioru śląskiego barona

Oprawę książki dawnej, niezależnie od materiału z jakiego została wykonana, zdobić mogą skromne tłoczenia, bardziej lub mniej finezyjne bordiury bądź misternie ułożone wzory koronek czy wachlarzy[1]. Wraz ze zmieniającymi się epokami, przemianie ulegał i styl oprawiania książek. Ostateczny wygląd woluminu zależał nie tylko od upodobań właściciela, ale także od zasobności jego portfela. Pamiętać bowiem należy, że w wiekach minionych (XV–XVIII w.), książki kupowano najczęściej nieoprawione, tj. w postaci luźnych kart a tylko w nielicznych przypadkach nabyć je było można w tzw. oprawach nakładowych[2]. Bywało, że dzieło nie doczekało się oprawienia w ogóle lub też na wieki pozostało w tymczasowej, papierowej obwolucie. Na szczęście w omówionym poniżej obiekcie miesiąca tak się nie stało.

Prezentowany wolumin (sygn. Sd.604.2099 [1]) posiada solidną oprawę, do której wykorzystano tekturę obleczoną białą (najprawdopodobniej świńską), dziś już pożółkłą skórą. Dekoracje obu okładzin oparto na kompozycji ramowej – centralnie umieszczone plakiety okalają naprzemiennie ramki wykonane za pomocą introligatorskiego radełka i listwy – przy użyciu stychulca. Zewnętrzną bordiurę wypełnia wzór wici roślinnej, środkową wyobrażenia cnót kardynalnych a najwęższą, wewnętrzną – przedstawienia figuralne. Dekorację dopełniają pojedyncze wyciski w kształcie kwiatów i listków w typie aldyńskim. Prezentowany rodzaj zdobienia określamy mianem wittenberskiego i jak sama nazwa wskazuje, pomysł na taki styl narodził się na terenie Rzeszy Niemieckiej. Szybko zyskał wielu naśladowców, nie tylko w krajach niemieckich. Również w introligatorstwie państw ościennych, w tym w Rzeczpospolitej, widać wpływ renesansu niemieckiego na rodzime wytwory sztuki rzemieślniczej[3]. „Styl wittenberski” cieszył się popularnością w środkowej Europie przez cały XVI i XVII wiek, choć znamy również egzemplarze opraw gęsto pokrytych radełkowaniem, pochodzące nawet z pierwszej połowy XVIII wieku. [4]).

Czy możemy ustalić, gdzie oprawiono naszą książkę? Rzemieślnicy niezmiernie rzadko pozostawiali na woluminie swe imię i nazwisko, dlatego też ustalenie warsztatu introligatora nastręcza wielu trudności. Może się jednak zdarzyć, że dopisze nam szczęście i w gąszczu zdobień odnajdziemy inicjały lub monogramy. Gdy na takie trafimy, pojawiają się kolejne pytania – do kogo owe inicjały lub monogramy należały oraz czy oznaczają introligatora czy może mistrza, który wykonał narzędzie zdobnicze, za pomocą których wyciśnięto plakietę lub radełkowanie. Z takimi tegumentologicznymi[5] zagadkami starodrucznik zmaga się w swej  pracy bardzo często. Trudno nie wspomnieć też o przypadkach, gdy na jednej oprawie odnajdujemy kilka różnych inicjałów i monogramów.

Przyczyna takiej sytuacji jest dość prozaiczna – materiał zdobniczy był drogi i po śmierci introligatora sprzedawany bądź dziedziczony (by jeszcze skomplikować sprawę dodajmy, że mógł być też wypożyczany). W ten sposób narzędzie oznaczone inicjałami jednego rzemieślnika wzbogacało wyposażenie kolejnego introligatorskiego warsztatu.

A jak jest z naszym obiektem miesiąca? Czy znajdują się na nim sygnatury lub monogramy, dzięki którym możemy rozszyfrować tożsamość twórcy oprawy? Podpowiedź przynosi nam bordiura z przestawieniem cnót kardynalnych – poniżej napisu FIDE nad głowa personifikacji cnoty umiarkowania, pod listkami odnajdujemy inicjały HC.

Wskazane radełko (FIDE(S) – TEMP(ERANTIA) – CARI(TAS) – SPES) przypisuje się Hansowi Cantzlerowi (-1580)^[6], introligatorowi i rajcy Wittenbergi, należącego do grona najznamienitszych rzemieślników tego miasta. Spod jego ręki wyszło kilkadziesiąt (sygnowanych i niesygnowanych) plakiet i radełek^[7]. Bardzo prawdopodobne, że oprawę naszego druku wykonano w wittenberskim warsztacie Hansa Cantzlera, tym bardziej iż wiemy, że książka została zakupiona w lutym 1580 roku a więc w czasie gdy mistrz ten był jeszcze czynny zawodowo. Nie można jednak wykluczyć, iż książkę oprawiono w innej pracowni dysponującej owym radełkiem (w Lipsku?).

Datę zakupu woluminu znamy natomiast dzięki skrupulatności właściciela księgi – barona Georga von Schönaicha (1557–1619)[8], który swe nabytki opatrywał podpisem z datą a czasem i miejscem zakupu (Fot. 5).

Księgozbiór tego Ślązaka stał się zalążkiem rodowej biblioteki (Majorats-Bibliothek), mieszczącej się w głównej siedzibie baronów a później książąt von Schönaich na zamku w Sieldlisku (niem. Carolath/Karolath, dziś województwo lubuskie).

O przynależności omawianej książki do librarii Georga dodatkowo świadczą znaki własnościowe pozostawione na górnej obwolucie. W centrum okładziny introligator odcisnął plakietę z superekslibrisem właściciela przedstawiającym herb rodziny Schönaichów – wieniec z 8 liści dębu w renesansowej tarczy herbowej, otoczonej labrami, z klejnotem w kształcie wieńca dębowego splecionego naprzemiennie z liści i żołędzi (Fot. 6)^[9]. Przyjrzyjmy się bliżej plakiecie – czy oprócz dystychu znajdującego się pod herbem (autorstwa Georga) i wspomnianych elementów na i wokół tarczy odnajdziemy coś więcej? Zadanie to nie jest proste lecz po kilku chwilach, wprawne oko doszuka się drobnych inicjałów G [eorgius] V [on] S [chönaich] wkomponowanych wokół wieńca.

Te same, tym razem okazałej wielkości i do tego złocone inicjały widzimy nad plakietą a u dołu zauważalne są litery (również złocone) AE M wraz z cyfrą 22 (Fot. 7). Podobne oznaczenia mówią niekiedy o funkcji pełnionej przez właściciela woluminu lub stanowią początek tytułu oprawionej książki. W tym przypadku jest inaczej – AE M to skrót od słów AETATIS MEAE (jęz. polski – kiedy miałem lat…). Cały zapis oznacza zatem, iż Georg von Schönaich nabył tę książkę w wieku 22 lat. Georg przyszedł na świat 9 października 1557 czyli istotnie w lutym 1580 roku miał 22 lata.

Przedstawione omówienie nie byłoby pełne, gdybyśmy nie wspomnieli, iż dolną okładzinę ozdabia niesygnowana plakieta z wyobrażeniem alegorii sprawiedliwości – Justitii w pozycji siedzącej z mieczem i wagą w dłoniach, na tle miejskich zabudowań.

A jaką publikację skrywają okładki? To jedna z części „Quastiones juris tam Romani quam Saxonici” [10] najważniejszego dzieła w twórczości praktykującego prawnika Hartmana Pistorisa (1543-1603)[11]. Opracowanie, niezmiernie cenione przez sądy, przyniosło autorowi miano saksońskiego Papiniana (Papinianus Saxonicus)[12]. Prezentowana część pierwsza, wydana w Lipsku 1579 (Fot. 9) roku obejmuje 50 prawniczych zagadnień, dedykowanych elektorowi Saksonii Augustowi I (1526-1586). W sumie ukazały się 4 części tego dzieła, z których dwie pierwsze Hartmann Pistoris opracował i wydał osobiście (1. – 1579, 2. w dwóch częściach – 1582 i 1593) a kolejne, jego syn Simon Ulrich (wszystkie części ukazały się w Lipsku w 1609 roku). Oprócz prezentowanego woluminu Georg posiadał w swoim księgozbiorze także tom drugi dzieła Pistorisa.

Dodajmy, że i Georg von Schönaich był z wykształcenia i zawodu prawnikiem i znaczna część jego księgozbioru dotyczyła właśnie kwestii prawniczych. Wraz z innymi książkami z zamkowej librarii w Siedlisku (zob. na karcie tytułowej pieczątka z napisem Majorats-Bibliothek zu Carolath) omówiony wolumin wpłynął do zbiorów BUW w 1946 roku[13].

 

Na zakończenie należy jeszcze zaznaczyć, że większość książek Georga (znamy ponad 700 tytułów w ca 580 woluminach) oprawiona została w białą skórę zdobioną w zaprezentowanym „stylu wittenberskim”, z centralnie umieszczonym superekslibrisem na górnej (czasem i dolnej) okładce. Tylko nieliczne z nich posiadają jednak tłocznie AE M. Po 1580 roku właściciel zrezygnował z takiego oznaczania swoich książek. Nie wiemy dlaczego, jednak dzięki temu prezentowany wolumin może być uznawany za wyjątkowy.

 

Joanna Milewska-Kozłowska (Gabinet Starych Druków)

Fotografie Monika Konarska i Bartłomiej Karelin

 

Bibliografia:

Allgemeine Deutsche Biographie, Bd. 26 (1888), s. 186-194; dostęp online https://de.wikisource.org/wiki/ADB:Pistoris_von_Seuselitz,_Simon

Baza opraw Einbanddatenbank, dostęp online https://www.hist-einband.de/

Encyklopedia wiedzy o książce / komitet red. Aleksander Birkenmajer, Bronisław Kocowski, Jan Trzynadlowski, Wrocław, Warszawa, Kraków 1971, szp.1709 (BUW WD Z1006 .E576 1971)

Haebler K., Rollen- und Plattenstempel des XVI. Jahrhunderts, Bd. 1-[2], verzeichnet von Konrad Haebler; unter Mitw. von Ilse Schunke, Mansfield 2008 (Księgozbiór podręczny GSD NoK 484)

Herbst H., Wittenberger Buchbinder des 16. Jahrhunderts, „Archiv für Buchbinderei” 1927, R. 27, nr 4, s. 37–42, 49–50.

Jabłecki T., Baron Jerzy von Schönaich (1557–1619) – wielki humanista i fundator protestanckiego gimnazjum „Schönaichianum” w Bytomiu Odrzańskim [w:] Silva Rerum Soraviensium. Studia i szkice z dziejów dawnych Żar, red. E. Białek, Ł. Bieniasz, M. Biszczanik, Wrocław 2014, s. 83–91.

Leksykon Oprawoznawczy, dostęp online http://leksykon.oprawoznawczy.ukw.edu.pl/index.php/Oprawoznawstwo

Milewska-Kozłowska J.: Śląski baron Georg von Schönaich i jego książki w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie [w:] Książka dawna i jej właściciele. Zbiór studiów, T. 2 pod red. D. Sidorowicz-Mulak i A. Franczyk-Cegły, Wrocław 2020, s.32-56

Strzyżewski W., Herby i tytuły. Pieczęć szlachecka w Ks. Głogowskim 16-18 w., Warszawa 2009 (BUW WD CD5960.595.G56 S77 2009)

Wagner A., Z badań nad oddziaływaniem grafik Dürera na zdobnictwo introligatorskie – renesansowa oprawa z Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, Sztuka i Kultura, t.2: 2015, s.21-33; dostęp online https://apcz.umk.pl/SziK/article/view/SZiK.2015.002/14784

Wiencek I., Obiekt miesiąca: Dla królowych i sawantek; dostęp online https://buwlog.uw.edu.pl/obiekt-miesiaca-dla-krolowych-i-sawantek/

 

[1] Miłośnikom bogato zdobionych opraw (w stylu  à la fanfare) przypominamy test I.Wiencek https://buwlog.uw.edu.pl/obiekt-miesiaca-dla-krolowych-i-sawantek/

[2] Wg Encyklopedii wiedzy o książce, 1971, szp.1709 – Oprawa nakładowa to „jednakowa oprawa dla egzemplarzy jednego wydania, sporządzona na zlecenie i koszt nakładcy”.

[3] O oprawach w nurcie wittenberskim A. Wagner, Z badań nad oddziaływaniem grafik Durera na zdobnictwo introligatorskie – renesansowa oprawa z Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, Sztuka i Kultura, t.2: 2015, s.23.

[4] Np. sygn. BUW 28.20.4.889/3 [8]: Der Berlenburgischen Bibel Achter und Letzter Theil…, Berlenburg, 1742. 2 º. 

[5] Tegumentologia inaczej oprawoznawstwo; wyczerpująca definicja zob. http://leksykon.oprawoznawczy.ukw.edu.pl/index.php/Oprawoznawstwo

^[6] Konrad Haebler, Rollen- und Plattenstempel des XVI. Jahrhunderts, Bd. 1-[2], verzeichnet von Konrad Haebler; unter Mitw. von Ilse Schunke, Mansfield 2008. Bd. I, 72-78; Radełko (FIDE(S) – TEMP(ERANTIA) – CARI(TAS) – SPES) zob. https://www.hist-einband.de/de/werkzeuge/?h=false&faces-redirect=true&ex=false&v=+r003832

^[7] Zob. też  H. Herbst, Wittenberger Buchbinder des 16. Jahrhunderts, „Archiv für Buchbinderei” 1927, R. 27, nr 4, s. 37 i nast.

[8] Z literatury w jęz. polskim zob. m.in. T. Jabłecki, Baron Jerzy von Schönaich (1557–1619) – wielki humanista i fundator protestanckiego gimnazjum „Schönaichianum” w Bytomiu Odrzańskim [w:] Silva Rerum Soraviensium. Studia i szkice z dziejów dawnych Żar, red. E. Białek, Ł. Bieniasz, M. Biszczanik, Wrocław 2014, s. 83–91.

^[9] W. Strzyżewski, Herby i tytuły. Pieczęć szlachecka w Ks. Głogowskim 16-18 w., Warszawa 2009, s. 132.

[10] https://www.digitale-sammlungen.de/en/view/bsb00021696?page=4,5

[11] Allgemeine Deutsche Biographie, Bd. 26 (1888), s. 186-194, dostęp online https://de.wikisource.org/wiki/ADB:Pistoris_von_Seuselitz,_Simon

[12]Na cześć prawnika rzymskiego z przełomu wieku II i III Aemiliusa Papinianusa (142-212), który działał w służbie cesarza Septymiusza Severa.

[13] Więcej na temat biblioteki Georga von Schönaicha  zob. Joanna Milewska-Kozłowska: Śląski baron Georg von Schönaich i jego książki w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie [w:] Książka dawna i jej właściciele. Zbiór studiów, T. 2 pod red. D. Sidorowicz-Mulak i A. Franczyk-Cegły, Wrocław 2020, s. 32-56 (tam szczegółowa literatura)