Często mówi się, że wiedza jest bogactwem. W świecie starożytnym była jednak czymś znacznie cenniejszym, niż klejnoty lub złoto. Potężne biblioteki dawnych imperiów, takich jak Grecja czy Egipt, są świadectwem tego, że nawet najwspanialsze skarby przegrywały ze zdobyczami nauki. Przedstawiamy drugi odcinek cyklu prezentującego najważniejsze biblioteki w dziejach świata.
8. Willa Papirusów
Z technicznego punktu widzenia Willa w Herculanum była właściwie siedzibą mieszkalną, a nie biblioteką. Podobno należący do konsula Lucjusza Kalpurniusza Pizona Cezoninusa, teścia Juliusza Cezara, ogromny dom, oprócz imponującej prywatnej biblioteki tekstów filozoficznych, szczycił się także unikatowym zbiorem rzeźb z brązu oraz stylową i robiącą duże wrażenie architekturą.
Ruiny willi przetrwały do dziś. Kryją się głęboko pod warstwami pyłu i lawy z Wezuwiusza, który podczas niszczycielskiej erupcji w 79 r. „zakonserwował” co najmniej 1785 zwojów, odnalezionych w trakcie pierwszych wykopalisk archeologicznych w 1711 i po 1738 r.
Willa Papirusów
Źródło: Wikimedia Commons
Wysoka temperatura i popiół zwęgliły większość zwojów, a wieki zanurzenia w wodzie o dużym stężeniu minerałów uczyniły je wyjątkowo kruchymi i delikatnymi. Kiedy archeologowie natrafili na ich ślad, podjęte wówczas próby ratowania przyniosły więcej szkód, niż pożytku. Mimo wszystko wiele ksiąg udało się ocalić. Odnaleziono sporo dzieł dotyczących filozofii epikurejskiej. Ocalało również osiem tomów dzieła samego Epikura O naturze, co jest rzadkim znaleziskiem. Co ciekawe, dzieł łacińskich zachowało się zdecydowanie mniej. Uratowane manuskrypty, to w większości jedynie rozproszone fragmenty o niepewnym autorstwie.
W 1979 r. spis odzyskanych zwojów obejmował już 1814 różnych pozycji, obecnie liczba ta wynosi 1826. 4 czerwca 2011 r. zakończono proces digitalizacji 1600 papirusów z Herculanum. Większość rękopisów przechowywana jest w Narodowym Muzeum Archeologicznym w Neapolu.
7. Biblioteka Pergamońska
Zbudowana przez króla Attalosa I Sotera w drugiej połowie III w. p.n.e. w dzisiejszej Turcji, Biblioteka Pergamońska, stojąca w kompleksie świątynnym poświęconym greckiej bogini Atenie, była schronieniem dla imponującej kolekcji 200.000 zwojów z różnych dziedzin wiedzy. Według kronikarza Pliniusza Starszego uważana była za „konkurencję” dla Biblioteki Aleksandryjskiej.
Wzgórze starożytnego Pergamonu
Źródło: Wikimedia Commons
Rywalizacja między bibliotekami rzekomo osiągnęła apogeum w chwili, gdy Ptolemeusz V Epifanes, władca Aleksandrii, próbował zahamować wzrost Biblioteki Pergamońskiej, ograniczając lub nawet wstrzymując eksport papirusu. Według Pliniusza Starszego plan się jednak nie powiódł. Nie tylko udoskonalono metody wytwarzania pergaminu, przez co Pergamon stał się ważnym ośrodkiem jego produkcji, lecz miasto stopniowo przerodziło się w prawdziwe centrum naukowe. To właśnie tam powstały pierwsze traktaty o gromadzeniu ksiąg i organizacji bibliotek, spisane m. in. przez gramatyka Artemona z Kassandrei oraz Herenniosa z Bizancjum.
Władcy Pergamonu starali się zapewnić swoim uczonym odpowiedni warsztat pracy badawczej, dlatego dbali, by księgozbiór stale się powiększał. Rezultatem rywalizacji obu ośrodków był stały wzrost cen starych rękopisów, a jak poświadcza Galen, wskutek wzmożonego popytu, nie brakowało również przypadków ich mniej lub bardziej kunsztownego fałszowania.
Znaczną część księgozbioru Marek Antoniusz ofiarował Kleopatrze, jako rekompensatę za zniszczenie Biblioteki Aleksandryjskiej w 47 r. p.n.e., podczas oblężenia miasta przez wojska rzymskie. Biblioteka Pergamońska nie przestała jednak istnieć i prawdopodobnie funkcjonowała jeszcze w II w.
Ruiny Uniwersytetu Nalanda w Indiach
Źródło: Wikimedia Commons
6. Biblioteka Uniwersytetu w Nalandzie
Uniwersytet Nalanda (dziś w regionie Bahir) w Indiach uważany jest za najstarszą uczelnię na świecie. Od V w. zapewniał on kształcenie tysiącom studentów z całej Azji. Według tradycyjnych źródeł tybetańskich, biblioteka uniwersytecka była podzielona na trzy duże, wielokondygnacyjne budynki. Jeden z nich, liczący dziewięć pięter, wypełniony został 9 milionami najświętszych rękopisów buddyjskich i nosił przydomek Dharmaganja – Skarb Prawdy i Dharma Gunj – Góra Prawdy.
To wyjątkowe miejsce zostało splądrowane i zniszczone przez tureckich najeźdźców muzułmańskich, zwanych Mamelukami, pod dowództwem Bakhtiyara Kiliji w 1195 r. Legenda głosi, że z racji ogromnych rozmiarów uniwersytetu, Turcy potrzebowali wielu miesięcy, zanim niemal całkowicie zrównali go z ziemią. Ocalona część zbiorów spoczywa dziś w miejscowym muzeum. Zachowały się również ruiny klasztoru, znajdującego się na terenie uniwersytetu. Mają szczególną wartość, ponieważ są jednym z najstarszych zabytków budownictwa sakralnego w Indiach.
Łukasz Ratajczak (Gabinet Rękopisów BUW)
Bibliografia:
Beard, Mary: Pompeje. Życie rzymskiego miasta. Przeł. Norbert Radomski. Poznań 2010
Castiglione, Laszlo: Pompeje i Herkulanum. W tysiąc dziewięćsetną rocznicę wybuchu Wezuwiusza. Przeł. Agnieszka Kilijańczyk (BUW Magazyn 525584)
Grant, Michael: Miasta Wezuwiusza. Pompeje i Herkulanum. Przeł. Hanna Rowińska. Warszawa 1986 (BUW Wolny Dostęp DG70.P7 G7165 1986)
König, Jason: Ancient libraries. Cambridge 2013 (BUW Wolny Dostęp Z722 .A53 2013)
Roaf, Michael: Cultural atlas of Mesopotamia and the ancient Near East. New York 1990 (online: https://www.academia.edu/31827707/Michael_Roaf_Cultural_Atlas_of_Mesopotamia_12_March_2017.pdf
Parpola, Simo: Assyrian Library Records. „Journal of Near Eastern Studies:, Vol. 42, No. 1, Jan., 1983 (https://www.jstor.org/stable/544744?seq=1#metadata_info_tab_contents)