Czy projektowanie ubioru, zdejmowanie pomiarów, dobór tkanin, igieł, nici, rysowanie wykrojów może się przydać w sporządzaniu map?
Gdy w połowie XVI w. w angielskiej wiosce w hrabstwie Cheshire urodził się John Speed, jego ojciec był już wziętym krawcem i członkiem wpływowej londyńskiej Merchant Taylors’ Company. Nic więc dziwnego, że syn poszedł w ślady ojca. Do 50. roku życia szył ubrania, a dzięki talentowi i koneksjom znacznie się wzbogacił. Praca, choć dająca satysfakcję i wygodne życie, nie była dla niego tak ważna, jak historia Anglii i kartografia, którymi się pasjonował. W Society of Antiquaries w Londynie, już jako twórca czterech map ściennych ziemi Kanaan w czasach biblijnych, poznał sir Fulke Greville’a. Ten, pełen podziwu dla wiedzy byłego krawca, zgodził się finansowo wspierać jego zainteresowania i marzenie – opracowanie i wydanie historii Wielkiej Brytanii.
Kartograf John Speed przygotował serię map hrabstw Anglii, Walii, Irlandii i Szkocji wraz z planami głównych ośrodków miejskich i przedstawił je na dworze królowej Elżbiety I. Podczas gromadzenia materiałów korzystał z opracowań mierniczych i kartografów Christophera Saxtona i jego naśladownika Johna Nordena. Uwzględniał także najnowsze dane, zwłaszcza w odniesieniu do planów miast. Kiedy Histoire of Great Britaine ujrzała światło dzienne, autor postanowił uzupełnić ją zestawem map The Theatre of the Empire of Great Britaine. Piętnaście lat później, w 1627 r. George Humble wydał przygotowany przez Johna Speeda Prospect of the Most Famous Parts of the World – pierwszy na świecie atlas opracowany przez Anglika w języku angielskim, będący rozszerzeniem poprzedniego dzieła. W 1676 r., w trzecim już wydaniu, atlas uzupełniono nowymi mapami, a edycją zajęli się w Londynie Thomas Bassett i Richard Chiswell. Choć wydawnictwo było przeznaczone na rynek brytyjski, to mapy rytowano na płytach miedzianych w Amsterdamie, gdyż w Wielkiej Brytanii nie znaleziono wówczas dostatecznie dobrych sztycharzy.
Z tego właśnie wydania pochodzi znajdująca się w naszych zbiorach A. newe. mape of Poland, pierwsza mapa ziem polskich opracowana w języku angielskim. Przy tytule dopisano: done into English by I. Speede – przełożone na angielski przez J. Speeda. Rytownikiem był Niderlandczyk Dirck Gryp (Grijp), którego sygnet znajduje się w prawym dolnym rogu: Dirck Grÿp Sculp. Informację o wydawcy znajdujemy na cokole umieszczonym w lewym dolnym rogu: Are to be sold by Thomas Baβet in Fleet Street. and Richard Chiswell in St. Pauls Churchyard.
Mapa sporządzona w skali około 1:1 800 000 (informacja o podziałce liniowej znajduje się pod adresem wydawniczym) przedstawia obszar Polski z czasów wojen tureckich, rozciągający się od Bałtyku na północy po zbocza Karpat na południu i od doliny Odry na zachodzie po dolinę Bugu na wschodzie. Dostarcza ogólnych informacji na temat osadnictwa z uwzględnieniem rangi miast oznaczonych zróżnicowanymi sygnaturami, hydrografii i zalesienia kraju. Do oznaczenia wzniesień autor wykorzystał metodę kopczykową, ale zarówno rysunkowe pagórki na pojezierzach, jak i karpackie są identyczne, jakby w istocie były jednakowej wysokości.
Na obszarze Morza Bałtyckiego, w lewym górnym rogu, kartograf przedstawił różę wiatrów w koronie z nazwą The East Sea, co być może miało zwrócić uwagę na szczególne położenie i znaczenie Polski w handlu morskim. Z trzech stron A. newe. mape of Poland otacza bordiura. Takie przedstawienia kartograficzne nazywane były cartes-à-figures. Już w latach 70. XVI w. Abraham Ortelius wydał w tej konwencji mapę podróży św. Pawła, a pod koniec XVI w. Jodocus I Hondius zastosował ją w Nova Totius Europae Descriptio. Prawdziwą popularność ten typ map zyskał w Niderlandach. Tworzyli je, głównie w Amsterdamie, w pierwszych dziesięcioleciach XVII w. najwybitniejsi kartografowie, przede wszystkim w celu przedstawienia większych obszarów – regionów, kontynentów, a nawet świata. Bordiury pozwalały na uzupełnienie treści kartograficznej w bardziej przystępnej dla niewprawionego odbiorcy formie rysunkowej. Z reguły pojawiały się na nich weduty najważniejszych miast i wizerunki miejscowej ludności w charakterystycznych dla niej strojach. Niebagatelna była też funkcja dekoracyjna cartes-à-figures, chętnie zamawianych przez bogatych klientów jako dodające splendoru elementy wyposażenia wnętrz. Do dziś są to jedne z najbardziej atrakcyjnych i poszukiwanych przez kolekcjonerów dokumentów kartograficznych, które ukazywały się zaledwie przez kilkadziesiąt lat.
Nad górną ramką A. newe. mape of Poland znajduje się sześć widoków miast. Są to od lewej strony weduty: Krakowa, Gdańska, Poznania, Krosna Odrzańskiego, Sandomierza i Wrocławia (Cracovia, Dantzick, Posna, Crossen, Sandomiria i Breslaw), między nimi umieszczono medalion z portretem króla Polski Zygmunta III Wazy. Widoki miast to pomniejszone kopie rycin z różnych dzieł: Kraków z Civitates orbis terrarum wydawanego w Kolonii w latach 1572-1618 przez Georga Brauna i Fransa Hogenberga, Gdańsk z widoku autorstwa Aegidiusa Dickmanna (1617 r.), Poznań i Wrocław z Thesaurus Philo-politicus Daniela Meisnera (1623), Krosno Odrzańskie i Sandomierz z mapy Nova Poloniae delineatio Jodocusa II Hondiusa (1620).
Lewą i prawą ramkę tworzą ryciny z postaciami ubranymi w stroje charakterystyczne dla ówczesnych ziem polskich. Po lewej stronie są to, przedzielone herbem Śląska: szlachcic polski (Polonian Gentleman), Polka (Polonian Woman), panna młoda z Gdańska (Bride at Dantisc) i Ślązaczka (Silesian Woman), po prawej szlachcianka polska (Polonian Gentle Woman), Polak (Polonian), herb Rzeczypospolitej, panna gdańszczanka (Maide at Dantsick) oraz panna młoda ze Śląska (Silesian Bride). Verso mapy zajmuje popularny tekst w języku angielskim dotyczący historii, geografii, polityki oraz zwyczajów panujących w ówczesnej Polsce.
W wielu źródłach można znaleźć informację, że John Speed, jak zresztą wielu innych kartografów opracowujących w XVI i XVII w. mapy ziem polskich, wzorował się na dziele Gerarda Mercatora Polonia et Silesia z 1585 r. W rzeczywistości zaczerpnął z niego niektóre nazwy rzek i miejscowości, natomiast niewątpliwie wykorzystał dostępne w tym czasie inne opracowania. Ze wspomnianej mapy Jodocusa II Hondiusa oraz Haec Tabula nova Poloniae et Silesiae Claesa Janszoona Visschera przejął przede wszystkim nazewnictwo geograficzne. Świadczą o tym choćby nazwy Elbląga (Melving), Pucka (Poest), Warszawy (Warzovia) i Mazowsza, opisanego błędnie, jak u Visschera, jako Warzovia. Sieć osadniczą Prus uzupełnił dzięki mapie Kaspra Hennebergera, natomiast linię brzegową południowej części Bałtyku skopiował z atlasu morskiego Willema Janszoona Blaeu’a z 1608 r. Wybór miast przedstawionych na wedutach oraz postaci z bordiury także w większości nie były oryginalnym pomysłem Speeda. Na dodatek herby umieścił w złej kolejności – herb Śląska powinien się znaleźć po prawej stronie herbu Rzeczypospolitej. Portret Zygmunta III Wazy pozostał niezmieniony od drugiego wydania Prospect of the Most Famous Parts of the World. W 1676 r., roku wydania dzieła, w którym zamieszczono mapę z naszych zbiorów, ziemiami polskimi władał już inny król z dynastii Wazów – Jan II Kazimierz.
Trzeba zauważyć, że w przypadku tej mapy autorowi zabrakło kreatywności i dokładności, które niewątpliwie cechowały Johna Speeda krawca. Być może, zachęcony powodzeniem The Theatre of the Empire of Great Britaine, zapomniał, że czasami lepiej stworzyć coś klasycznego i ponadczasowego, zamiast podążać za najnowszymi trendami w modzie.
Małgorzata Uba, Gabinet Zbiorów Kartograficznych BUW
Bibliografia:
K. Kozica, J. Pezda, Imago Poloniae. Dawna Rzeczpospolita na mapach, dokumentach i starodrukach w zbiorach Tomasza Niewodniczańskiego, tom II, Warszawa 2002.
J. Łuczyński, XVII-wieczne mapy Polski według pierwowzoru Gerarda Merkatora z 1585 roku, [w:] „Polski Przegląd Kartograficzny” 201, tom 43, nr 3, s. 263–280.
Z. Paprotny, „Carte-á-figure” maps of Poland: dates, states, and provenances, [w:] „Polish Cartographical Review” 2019, Vol. 51, No. 1, pp. 39–46.