Bernard Wapowski (Vapovius) nazywany ojcem polskiej kartografii, urodzony w 1450 r. w Wapowicach koło Przemyśla, absolwent Akademii Krakowskiej (gdzie studiował razem z Mikołajem Kopernikiem) a następnie Uniwersytetu w Bolonii, wybitny polski humanista, historyk, astronom i kartograf, działający na dworze króla Zygmunta I Starego, jest autorem pierwszej mapy Polski Mappa in qua illustrantur ditiones Regni Poloniae ac Magni Ducatus Lithuanuae pars, opracowanej przez Polaka, wydanej i wydrukowanej (drzeworyt) w Krakowie przez sztycharza Unglera w 1526 r. W tym samym czasie Bernard Wapowski opracował i wydał także mapy Europy Środkowej obejmujące swym zasięgiem obszary sięgające na wschodzie aż po rzekę Don.
Ta najstarsza mapa Polski nie zachowała się do naszych czasów. Jedyny egzemplarz (niekompletny) był przechowywany do drugiej wojny światowej w zbiorach Biblioteki Narodowej i, niestety, wraz z większością zbiorów kartograficznych tej biblioteki został najprawdopodobniej spalony przez Niemców w czasie powstania warszawskiego w 1944 r. Niektórzy kartografowie, bibliotekarze i miłośnicy kartografii nadal żyją nadzieją, że gdzieś na świecie, w zbiorach bibliotecznych lub prywatnych, zachował się jeszcze jakiś egzemplarz tego bezcennego dzieła. Na razie nic o tym nie wiadomo.
Mapa Wapowskiego wydana została w dość dokładnej jak na tamte lata skali ok. 1:1 000 000 i służyła wielu późniejszym kartografom za niezastąpione źródło wiedzy o geografii Polski. Na jej bazie powstały w 1562 r. opracowania Wacława Grodeckiego (Grodeccio) – 27 lat po śmierci Wapowskiego czy jeszcze późniejsza mapa Andrzeja Pograbki (Pograbius). Mapy te wykorzystywane były wielokrotnie w znanych, monumentalnych XVI- i XVII-wiecznych atlasach świata Orteliusa i Mercatora.
Bernard Wapowski miał również inny wkład w rozwój kartografii europejskiej. Lata 1503-1515 spędził we Włoszech, gdzie, jak wspomniano, studiował w Bolonii, a następnie przebywał w Rzymie na dworze Papieży Juliusza II oraz Leona X. W tym czasie jako wszechstronny uczony i znawca geografii Europy Środkowej uczestniczył przy opracowaniu i wydaniu w Rzymie na zamówienie papieża opracowywanej przez znanego kartografa Marco Boneventano „Nauki geograficznej” (Geografii) Klaudiusza Ptolemeusza z 1507 r.
Ten pierwszy w historii podręcznik kartografii stworzony w Aleksandrii przez wybitnego starożytnego uczonego już w II w. naszej ery następnie zapomniany w mrokach średniowiecza został na przełomie XV i XVI w. od nowa odkryty i doceniony. W dziele tym Ptolemeusz, oprócz instrukcji jak tworzyć mapę, zaproponował własne odwzorowanie kartograficzne oraz umieścił serię map obejmujących ówczesną ekumenę od Wysp Kanaryjskich na zachodzie po granice Chin na wschodzie. Wydanie drukiem dzieła Ptolemeusza 1200 lat po jego powstaniu wymagało niewątpliwie wielu uzupełnień i aktualizacji, tym bardziej że praca Ptolemeusza nie zachowała się w oryginale, a jedynie w postaci wykonywanych po śmierci autora licznych rękopiśmiennych kopii i przeróbek.
W redakcyjnym, krytycznym opracowaniu nowej wersji dzieła Ptolemeusza uczestniczył Bernard Wapowski. Wśród autorów opracowania próżno jednak szukać nazwiska polskiego kanonika i uczonego. Znalazł on jednak inny, ciekawy sposób udokumentowania swego udziału w tej pracy. Na mapie poświęconej Europie Środkowej znalazły się nieprzypadkowo dwie niewielkie wsie związane z życiem Bernarda Wapowskiego. Są to Wapowice (Vapovicia) – miejsce urodzenia Bernarda i leżące także nieopodal Przemyśla, dziś już po ukraińskiej stronie granicy rodowe Radochońce (Radochoniza). Obie miejscowości z kartograficznego punktu widzenia absolutnie nie zasługiwały na umieszczenie ich na mapie Europy Środkowej. To metoda swego rodzaju zakamuflowanego podpisu autora na mapie jest potwierdzeniem udziału Wapowskiego w opracowaniu tego dzieła i była również później niejednokrotnie stosowana przez kartografów. Tak jest po dzień dzisiejszy.
Tabula Moderna. Fot. Crispa BUW
„Geografia” Ptolemeusza, w dobie coraz dalszych wypraw odkrywczych oraz wynalezienia druku ułatwiającego wydawanie map, stała się dość popularna. Kolejni kartografowie drukowali swoje wersje dzieła. Stało się też regułą, że do zestawu antycznych map ptolemejskich dodawano początkowo pojedyncze mapy a później całe zbiory nowych map uwzględniających współczesną autorom błyskawicznie rozszerzającą się wiedzę o świecie. Te uzupełniające mapy nazywano Tabula Moderna.
Jednym z cenniejszych dokumentów w zasobach Gabinetu Zbiorów Kartograficznych BUW jest właśnie takie wydanie „Geografii” Ptolemeusza. Jest to opracowane przez znanego kartografa niemieckiego Waldsemüllera i wydane w 1513 r. w Strasburgu Claudii Ptolemei viri Alexandrini Mathematic[a]e disciplin[a]e Philosophi doctrissimi Geographiae opus nouissima traductione e Gr[a]ecorum archetipis […]. Pro Prima parte continens Cl. Ptolem[a]ei Geographiam per octo libros partitam […] Quam brevis et doctissima Gregorij Lilij subsequitur instructio de Graecorum numerali supputatione, in traductio Gr[a]ec[o]a numerali […] Tabularum dein Auctoris vigintiseptem. Pars secunda moderniorum lustrationum Viginti tabulis […] Adnexo ad finem tractatu […]. Breuis continentia Libri oppida regna lacus montes etaequora siluas Achominum mores hic Ptolemaeus habet.
W skład oprawnego w skórę i zapinanego mosiężnymi klamrami monumentalnego tomu wchodzą tradycyjnie: obszerna część tekstowa zawierająca między innymi podręcznik kartografii Ptolemeusza oraz indeks nazw ze współrzędnymi a także dwie części kartograficzne: pierwsza to mapy ptolemejskie nieco przeredagowane przez późniejszych redaktorów, druga to tzw. Tabula Moderna, czyli opracowania XVI-wieczne, często sprzeczne w treści z umieszczonymi parę stron wcześniej starożytnymi mapami ptolemejskimi.
I tu ciekawostka, także w tym strasburskim wydaniu „Geografii” Ptolemeusza trafiamy na polski akcent. W części z nowymi opracowaniami, prezentującymi po raz pierwszy między innymi odkrycia Krzysztofa Kolumba w Ameryce Środkowej, znajdujemy mapę „Tabula Moderna, Sarmatie, Evr, Sive Hungarie, Polonie, Rvssie, Prvssie, et, Valachie” z zaznaczonymi, wspomnianymi wcześniej wsiami Wapowskiego. Mamy więc niezbity dowód, że wydany w 1513 r. atlas albo opiera się na sześć lat wcześniejszym rzymskim wydaniu Marco Beneventano, w opracowaniu którego uczestniczył nasz rodak i zostawił swój specyficzny podpis, a redaktor wydania strasburskiego w bezkrytyczny sposób skopiował treść mapy wydania rzymskiego albo korzystał z innych źródeł kartograficznych, niewątpliwie pochodzących spod ręki Bernarda Wapowskiego. Świadczy o tym zastosowana nieco inna pisownia nazw wsi niż u Boneventano: Vipowze oraz Radochoniza (obie opisane przy użyciu długiego „z”). Może to jednak wynikać z użycia pisowni niemieckiej.
Tabula Moderna. Fot. Crispa BUW
Parę lat później pojawiają się już atlasy świata pozbawione wstępu ptolemejskiego. Prezentują tylko współczesny, najaktualniejszy obraz świata z uwzględnieniem wielkich odkryć geograficznych. Autorzy prześcigają się w aktualizacji obrazu świata. Jednym z prekursorów tego typu opracowań jest Gerard Mercator, twórca nazwy „atlas”, używanej od tej pory dla zbioru logicznie dobranych map. W swoich atlasach Merkator i współczesny mu Ortelius umieszczali zamawiane u lokalnych kartografów mapy państw i regionów, między innymi mapy Polski Wacława Grodeckiego bazujące na wcześniejszych, nieco uzupełnionych opracowaniach Benedykta Wapowskiego. Każda mapa w tych atlasach opatrzona była komentarzem tekstowym przybliżającym czytelnikowi region.
W zbiorach BUW znajduje się kilka ciekawych wydań atlasów Merkatora w wersji Major (wielkiej) i minor, dziś powiedzielibyśmy „podręcznej”.
Claudii Ptolemei viri Alexandrini Mathematic[a]e disciplin[a]e Philosophi doctrissimi Geographiae […], 1513 r.
Gabinet Zbiorów Kartograficznych, sygn. M.151
https://crispa.uw.edu.pl/object/files/608882/display/Default
Abrahami Ortelii Theatri Orbis Terrarvm Parergon ; Sive Veteris Geographiæ Tabulæ […] Antverpiæ, Ex Officina Plantiniana, 1624 r.
Gabinet Zbiorów Kartograficznych, sygn. M. 120
https://crispa.uw.edu.pl/object/files/611938/display/Default
Atlas Minor de Guerard Mercator Traduicet de latin en François par le Sieur […] Amsterodami, Excusum in aedibus Iudoci Hondii veneunt etiam apud Cornelium Nicolai […], 1608 r.
Gabinet Zbiorów Kartograficznych, sygn. M. 303
[w trakcie skanowania]
Anna Kuklińska, Gabinet Zbiorów Kartograficznych BUW
Literatura:
Szaniawska L. Sarmacja na mapach Ptolemeusza w edycjach jego „Geografii”. Warszawa, 1993 [BUW Wolny Dostęp S.15198 [14. – 1]
Mojski P.M. Cartographia Rappersviliana Polonorum. Rapperswil/Szwajcaria, 1995 (BUW Magazyn 693932)