Siedemdziesiąta rocznica śmierci polskiego naukowca Eugeniusza Romera (1871-1954) skłania do wspomnienia o tym wielkim człowieku. Urodzony we Lwowie, związał swoje późniejsze życie także z Krakowem. Studiował w Krakowie, Halle i we Lwowie. Dalszą edukację odbywał w Wiedniu i Berlinie, a po powrocie do Lwowa uzyskał habilitację w 1899 r. Interesował się wieloma dziedzinami nauki, a w czasie pobytu na tylu różnych uniwersytetach miał możliwość dyskutowania i poznania wielu podejść metodologicznych
Był geografem, kartografem, ale także filozofem i historykiem. Publikował prace z zakresu m.in. hydrologii, geomorfologii i klimatologii. Syntezę oraz wyniki swoich badań przedstawiał w artykułach, rozprawach i, co ważne, na mapach. Był także geopolitykiem – na sercu zawsze leżał mu los kraju, przebieg jego granic i przynależność ziem. Badał co czyni dany region bardziej polskim niż należącym do innego narodu.
Od czasu pierwszych studiów pełnił funkcję nauczyciela. Uświadomiło mu to jak ważne jest zagadnienie zrozumiałego przedstawienia treści słuchaczom. Już wtedy przewaga obrazu – wykresów, diagramów – nad tekstem wydawała mu się naturalna. A jeśli temat dotyczy przestrzeni, idealnie nadaje się do tego mapa. Eksperymentując z uczniami i studentami zastanawiał się na ile mapa może być (jest!) nie tyle ilustracją, co źródłem wiedzy o przedstawianym obszarze oraz na ile umożliwia poznanie zależności, procesów i zagadnień związanych z badanym regionem. Ta chęć przedstawienia w zrozumiały sposób złożonych zagadnień skłaniała go do opracowywania nowych metod graficznych i nowego wyglądu map. Czynił to mając zawsze na uwadze potrzeby odbiorcy, jego zainteresowania, poziom wykształcenia, a także przewidywane warunki zapoznawania się z mapami.
Jedną z pierwszych map Eugeniusza Romera, a jednocześnie najstarszą w naszych zbiorach, jest mapa hipsometryczna. Opracowana w skali przeglądowej 1:5 000 000, umożliwia spojrzenie na cały obszar ziem polskich pod względem zróżnicowania ukształtowania powierzchni, sieci hydrograficznej oraz rozmieszczenia większych miejscowości. Autor zadbał, by na mapie znalazło się polskie nazewnictwo, a przede wszystkim, by tereny, które kiedykolwiek należały do Polski, były tu pokazane w całości. Zastosowana metoda hipsometryczna pomaga uzyskać plastykę powierzchni lądów, jednocześnie dając informacje o tym jaka część obszaru jest wyżynna lub nizinna, jaka leży wysoko lub nisko i czy spadki są duże, czy krajobraz jest raczej równy – czyli prezentuje ogólne, zsyntetyzowane informacje o rozległym terenie.
Eugeniusz Romer działał w okresie podziału Polski na zabory. Dbał, by w szkołach kładziono nacisk na nauczanie geografii Polski, który to kierunek nie pokrywał się z polityką zaborców. Natomiast Romer bardzo dobrze zdawał sobie sprawę, że w ten sposób przyczynia się do podtrzymywania świadomości Polaków na temat ich korzeni. Choć spotykały go przez to represje, swoje działania konsekwentnie rozszerzał.
Jako doświadczony naukowiec, geograf o szerokich zainteresowaniach, został poproszony o przygotowanie atlasu zbierającego mapy dotyczące terenów polskich, ilustrujące tematy, którymi się zajmował. Dostał to zadanie od Franciszka Stefczyka (1861-1924) stojącego na czele Polskich Spółek Oszczędności i Pożyczek Wydziału Krajowego, który sfinansował to dzieło. Zależało mu, podobnie jak Romerowi, by kształtować sposób myślenia o sprawach narodowych Polaków, a propagowanie wiedzy w dziedzinach społeczno-gospodarczych i fizyczno-geograficznych doskonale się w ten cel wpisywało. W Gabinecie Zbiorów Kartograficzny przechowywane są obecnie dwa egzemplarze tego atlasu, z których starszy wydany został w 1916 r.
Atlas przedstawia niemal jednolicie informacje o ziemiach polskich położonych na terytorium trzech zaborów, co było bardzo trudnym zadaniem. Spełnił rolę propagowania myśli o podtrzymaniu polskości, a jednocześnie był dużym osiągnięciem naukowym. I właśnie ten aspekt został podniesiony w czasie procesu, który wytoczono Romerowi. Władzie austriackie oskarżyły naukowca o zdradę stanu z powodu szerokiego oddziaływania jego dzieła. Atlas był rozpowszechniony na terenach polskich, został też rozesłany do wielu państw, m.in. do Stanów Zjednoczonych. Pomimo uznania publikacji za dzieło naukowe, co uwolniło autora od oskarżeń, nakazano zniszczenie nakładu i zakazano dalszego wykorzystywania atlasu. Choć wydanie atlasu miało dramatyczną historię, uznaje się, że jego znajomość pośrednio zaważyła na ustaleniach terytorialnych po I wojnie światowej względem państw Europy Środkowo-Wschodniej.
Sam Eugeniusz Romer został poproszony o przewodniczenie grupie doradczej geografów w czasie konferencji pokojowej w Paryżu w latach 1919-1920. Przedstawiali oni zagadnienia społeczno-geograficzne uzasadniające przebieg nowych, powojennych granic, które po długich debatach politycznych nanoszono od razu na przywiezione mapy. Jako doświadczony geograf doradzał także w negocjacjach dotyczących utrwalenia wschodniej granicy Polski w Rydze w 1920 r. Nie były to zadania łatwe, natomiast miały ogromną wagę dla kształtowania się obszaru naszego kraju. Tym samym geograf na równi z politykami odcisnął istotny ślad w polskiej historii.
Eugeniusz Romer był człowiekiem niezwykle pracowitym i dokładnym, nie poddającym się przed uzyskaniem zadowalających odpowiedzi lub rezultatów. Poprawiał i dostosowywał podręczniki do prowadzonych przez siebie zajęć, a wiele z nich napisał od nowa. Notował, prowadził zapiski w czasie swojej wytężonej pracy. Jego Dzienniki paryskie z 1919 r. oraz Notatki z pobytu w Rydze z 1920 r. znalazły się na liście UNESCO Pamięć Świata jako polska spuścizna historyczna, obok Geograficzno-statystycznego atlasu Polski.
Po II wojnie światowej kartografowie z kierowanego przez Eugeniusza Romera Instytutu Geograficznego Uniwersytetu we Lwowie przenieśli się do Wrocławia, gdzie po założeniu w 1953 r. Katedry Kartografii na Uniwersytecie Wrocławskim kontynuowali swoją pracę naukową i wydawniczą. Jego uczniowie działali także w Warszawie i Lublinie, a sam Romer po wojnie zamieszkał w Krakowie, gdzie w latach 1945-1946 kierował Katedrą Geografii i Instytutem Geograficznym na Uniwersytecie Jagiellońskim.
W Gabinecie Zbiorów Kartograficznych mamy ponad 50 map i atlasów, które w związku z siedemdziesiątą rocznicą śmierci Eugeniusza Romera przeszły do domeny publicznej. Dzieła te zostały opracowane bezpośrednio przez niego lub przez wspomniany zespół naukowy i wydawniczy. Trzeba podkreślić, że Eugeniusz Romer był znaczącym wydawcą i przedsiębiorcą, a jego wydawnictwo Atlas, późniejsza Książnica Polska przekształcona dalej w spółkę akcyjną Książnica Atlas, było powszechnie znane. Z map szkolnych opracowanych przez Romera korzystali ówcześni uczniowie, były one obecne w niemal każdej szkole. Atlas Geograficzny, Mały atlas geograficzny czy chociażby Polityczny atlas kieszonkowy – każdy chciał je mieć u siebie w domu jako źródło wiedzy o świecie. Śmiało można powiedzieć, że przedstawienia kartograficzne w opracowaniu Eugeniusza Romera wpływały na sposób patrzenia na otaczający świat i sposób jego interpretacji przez odbiorców.
Mapy stworzone przez lub pod kierownictwem Eugeniusza Romera opowiadają polską historię, wyznaczają standardy kartografii, ilustrują rozwój geografii, a także pokazują ówczesny rynek kartograficzny na ziemiach polskich. Zapoczątkowane przy opracowaniu Atlasu geograficzno-statystycznego tematy dały początek całej grupie map. Na uwagę zasługują m.in. mapy o tematyce ludnościowej pokazujące analizę istotnego zagadnienia – co to znaczy, że na danym terenie mieszkają Polacy? Poza przyjęciem kryteriów i wyborem badanych zagadnień, ogromne znaczenie miała dostępność danych. W zaborze pruskim były prowadzone spisy ludności, natomiast na pozostałych terenach nie można było skorzystać z gotowych wyników.
Została także opracowana grupa map ściennych służących jako pomoce do nauki geografii w szkołach. Ich grafika, wybór i uwypuklenie konkretnych elementów treści są dostosowane do patrzenia na nie z daleka. W miarę przybliżania się do mapy, stają się widoczne bardziej szczegółowe informacje, co było zaplanowanym efektem. Ta koncepcja jest konsekwentnie stosowana dla wielu obszarów. Powstała jednolita grupa map tworzy nowatorski atlas map ściennych, dostępnych także w Gabinecie Zbiorów Kartograficznych.
Eugeniusz Romer zastosował nowe podejście do wydawanych map – jednolity ciąg skalowy. Ułatwiło to interpretację przedstawianych obszarów. Skale map dużych obszarów były wielokrotnościami map średnioskalowych, a te – wielkoskalowych. Jeśli uczeń miał w atlasie na biurku mapę w danej skali, a przed sobą mapę ścienną podobnego obszaru, mógł je łatwo porównać dzięki takiemu zabiegowi. Ponadto Romer projektował mapy w łatwych do zinterpretowania, „okrągłych” skalach typu 1:10 000 000, 1:2 500 000 czy 1:100 000.
Niezwykle bogate dzieło Eugeniusza Romera warte jest przypomnienia. Jego dorobek, poza mapami, obejmuje również podręczniki, artykuły naukowe, dzienniki oraz sprawozdania z działalności różnych instytucji. Zdecydowanie warto przyjrzeć się oryginałom map Eugeniusza Romera dostępnym w Gabinecie Zbiorów Kartograficznych i ich kopiom widocznym w cyfrowej bibliotece UW CRISPA. Na ciekawskich czeka w nich wiele niespodzianek, na przykład taka:
Agnieszka Klimczewska, Gabinet Zbiorów Kartograficznych BUW
Bibliografia:
Aleksandra Cieślar, Zdzisław Pietrzyk, Spuścizna rękopiśmienna Eugeniusza Romera jako źródło wiedzy do kształtowania granic Polski w latach 1918-1920, w: W drodze do niepodległości. Ślady działań w archiwach, dokumentach i publicystyce państwowej, lokalnej i polonijnej w krajach zamieszkiwanych przez Polaków. Materiały Sesji naukowej XL Stałej Konferencji Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie, sesja XL, Paryż, 28 VIII-1 IX 2018, red. A. Biernat, Paryż 2019, s. 19-29.
Eugeniusz Romer. Geograf i kartograf trzech epok. Katalog wystawy, Biblioteka Narodowa, kwiecień-czerwiec 2004, red. J. Gregorczyk, Warszawa 2004.
Eugeniusz Romer. Geograf i kartograf trzech epok. Materiały sesji naukowej. Studia i materiały z historii kartografii z XIX. Biblioteka Narodowa, red. J. Ostrowski, J. Pasławski, L. Szaniawska, Warszawa 2004.
Marek Stefan, Eugeniusz Romer. To on „nakreślił” odrodzoną Polskę. Podcast Podróż bez Paszportu, 2024.
Waldemar Spallek, Romerowska szkoła kartograficzna. Podcast Układ Sił, 2024.