Aktywności, pól działania, prac i publikacji Heleny Radlińskiej (której 70. rocznica śmierci przypadła w minionym 2024 r.) starczyłoby na niejedno życie – zarówno takie wyznaczone datami w biogramach, jak i to „po siedemdziesiątce” w domenie publicznej. Napotykając w katalogach i na półkach bibliotecznych książki sygnowane tym nazwiskiem, chciałoby się zapytać: czy to na pewno ta sama Radlińska? Czy nie należałoby może zróżnicować, o kim mówimy tym razem, i doprecyzować: Radlińska Helena (pedagog), Radlińska Helena (historyk), Radlińska Helena (bibliotekoznawca)…? A jednak – tak, to ta sama, choć czynna na różnych polach i twórcza w różnych dziedzinach autorka, kryjąca się zresztą nierzadko pod którymś z licznych pseudonimów i kryptonimów (m.in. Helena Orsza, H. Orsza, Orsza, Hermenegilda, Warszawianin, Jerzy Strumiński, W. Janicki, Z. Rudnicki). Bogatą aktywność tej fascynującej kobiety opisują obszerne biogramy słownikowe i encyklopedyczne (por. bibliografia poniżej), ujmując jej pola zainteresowań, badań i działań w kategorie: działalność oświatowa, społeczna i niepodległościowa, pedagogika, historia, zwłaszcza historia oświaty, teoria i organizacja bibliotekarstwa, badania nad czytelnictwem, praca nauczycielska, działalność akademicka (profesura Uniwersytetu Łódzkiego).
Na osobną opowieść zasługuje już sama historia życia rodzinnego naszej bohaterki. Helena urodziła się w 1879 r. w Warszawie w rodzinie o pochodzeniu żydowskim. Jej ojciec to Aleksander Rajchman (1855-1915), warszawski dziennikarz, krytyk muzyczny i teatralny, organizator życia muzycznego, współpracownik „Tygodnika Ilustrowanego” i „Kuriera Warszawskiego”, wydawca i redaktor „Echa Muzycznego, Teatralnego i Artystycznego”, księgarz i wydawca (głównie literatury muzycznej i nut), wreszcie współzałożyciel i dyrektor Filharmonii Narodowej oraz kierownik opery w warszawskim Teatrze Wielkim. W Warszawie wraz z żoną prowadził znany salon artystyczny, będący miejscem spotkań literatów, krytyków i artystów (jak Henryk Sienkiewicz, Eliza Orzeszkowa, Maria Konopnicka czy Ignacy Paderewski) oraz organizacji koncertów i występów artystycznych. W swej późniejszej działalności córka Rajchmanów poszła drogami wytyczonymi przede wszystkim przez matkę (po której nawet przejęła jeden z pseudonimów pisarskich) – Melanię Amelię z Hirszfeldów (1857-1913), publicystkę, autorkę tekstów na łamach „Bluszczu” czy „Prawdy” (podpisującą się m.in. pseudonimami: J. Orka, Skiba, Witold Janicki, Almaviva), działaczkę oświatową i społeczną, aktywistkę ruchu kobiecego. W historii polskiej kultury i nauki zapisali się jeszcze obaj młodsi bracia Heleny – matematyk Aleksander Michał (1890-1940) i Ludwik (1881-1965) – bakteriolog i działacz społeczny. Bardzo ważną postacią, która wpłynęła na zainteresowania, postawy i zajęcia Heleny, był jej mąż, poślubiony w 1902 r. Zygmunt Radliński (1874-1941), cechujący się radykalnymi poglądami społeczno-politycznymi lekarz (po latach profesor chirurgii na Uniwersytecie Warszawskim), wraz z którym zaangażowała się w ruch konspiracyjny skupiony wokół PPS w okresie rewolucji 1905 r. i z którym – po jego zesłaniu za działalność w Organizacji Bojowej PPS – udała się w 1906 r. na Syberię, skąd zresztą małżonkowie już po półrocznym pobycie dość spektakularnie zbiegli do Krakowa.
Nie sposób streścić tu wspomniane biogramy słownikowe i encyklopedyczne Heleny Radlińskiej, zgodnie uznawanej za twórczynię polskiej pedagogiki społecznej. Nie sposób przedstawić kompletnie jej drogę kształcenia, samokształcenia oraz pracy intelektualnej i naukowej – od owego salonu w domu rodziców, gdzie rozpoczęła się jej edukacja, kontynuowana na warszawskiej pensji Henryki Czarnockiej przy ul. Brackiej, przez tajny kurs nauczycielski i egzamin państwowy, uprawniający do nauczania w szkołach prywatnych, przez pracę nauczycielki języka polskiego i historii na pensjach i tajnych kompletach oraz kursach wychowawczyń przedszkolnych, przez badania historyczne pod kierunkiem Tadeusza Korzona, przez ukończone w 1911 r. studia historyczne na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, habilitację w 1925 r. w Wolnej Wszechnicy Polskiej w dziedzinie historii i oświaty pozaszkolnej (na podstawie pracy Staszic jako działacz społeczny) oraz tytuł profesora w 1937 r., przez prace naukowe, organizacyjne, dydaktyczne i oświatowe w licznych instytucjach, organizacjach, towarzystwach, na kursach i w szkołach polskich Galicji i Królestwa Polskiego oraz niepodległej Rzeczypospolitej i okupowanej przez Niemców Polski, aż po profesurę Uniwersytetu Łódzkiego po II wojnie światowej i organizację w Łodzi pierwszej w Polsce Katedry Pedagogiki Społecznej.
Nie sposób także pokazać w niewielkim z konieczności wyborze, a w sposób naprawdę reprezentatywny wszystkie typy i tematy publikacji, towarzyszących aktywnemu, także na polu wydawniczym życiu Radlińskiej, które rozpoczęło się od ogłoszenia popularyzatorskiej, a i cieszącej się dużą popularnością książeczki oświatowej Kto to był Mickiewicz?, wydanej w 1897 r. przez 18-letnią dopiero H. Orszę. Wśród publikacji Radlińskiej należy wymienić prace, związane z jej działalnością naukową i popularnonaukową, zrodzone z namysłu nad historią oświaty i wychowania, a także społeczeństwa polskiego.
W XIX-wiecznym księgozbiorze BUW szczególnie zwracają uwagę liczne wydawnictwa, służące edukacji młodzieży i oświacie ludowej, z którą Radlińska była związana od wczesnej młodości. To przede wszystkim publikacje popularyzujące wiedzę o historii i kulturze Polski. Należą do nich wypisy ze źródeł i streszczenia prac historycznych wybitnych uczonych polskich – Władysława Smoleńskiego, Karola Szajnochy, Stanisława Smolki czy Józefa Szujskiego – jak również opracowania własne. Niektóre miały kolejne wydania, świadczące o dobrym trafieniu w gusta i potrzeby czytelnicze.
Część opracowań Radlińskiej wydano w słynnej, zasłużonej dla prac oświatowych serii książeczek popularyzatorskich warszawskiego wydawnictwa Michała Arcta „Książki dla Wszystkich”.
Z pola zainteresowań działaczki, która zadebiutowała publikacją Kto to był Mickiewicz?, nie znikała też historia literatury polskiej. Popularną wiedzę o niej podawały własne opracowania autorki oraz zestawione przez nią antologie.
Z pewnością nie możemy nie zatrzymać się tu również na związkach Heleny Radlińskiej z bibliotekarstwem, niezmiennych w jej dynamicznym i ruchliwym życiu w różnych polskich miastach. Już w 1897 r. odbyła ona pod kierunkiem Tadeusza Korzona praktykę w Bibliotece Ordynacji Zamojskich w Warszawie. Od 1899 r. pracowała w Czytelniach Bezpłatnych Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności i wchodziła w skład Komisji Katalogowej Wydziału Czytelń. W latach 1906-1914 kierowała Biblioteką Uniwersytetu Ludowego im. Adama Mickiewicza w Krakowie, w którym zajmowała się wszechstronną działalnością oświatową i popularyzatorską. W jego Bibliotece wprowadziła klasyfikację dziesiętną oraz tematyczną organizację księgozbioru. Pracowała nad „Kwestionariuszem dla bibliotek (wypożyczalni i czytelni)”, który wykorzystała w publikacji Nasze biblioteki powszechne (1913). Zabiegała o powołanie biblioteki miejskiej i sieci bibliotecznej oraz centralnego katalogu w Krakowie. Uczestniczyła w kształceniu bibliotekarzy: podczas I wojny światowej zorganizowała kursy bibliotekarskie, w latach 1917-1918 wykładała bibliotekarstwo i historię wychowania na Wydziale Społecznym Wyższych Kursów dla Kobiet im. Adriana Baranieckiego. Od 1919 r. jako kierownik Działu Oświaty Centralnego Związku Kółek Rolniczych w Warszawie przyczyniła się do rozwoju jego Biblioteki oraz organizowanych przez Kółka bibliotek wędrownych. Należała w 1925 r. do organizatorów Sekcji Bibliotekarskiej przy Studium Pracy Społeczno-Oświatowej Wolnej Wszechnicy Polskiej, gdzie zapoczątkowała wykłady o czytelnictwie. Kierowała również Biblioteką Wszechnicy. Po II wojnie na Uniwersytecie Łódzkim zajmowała się także biblioteką Zakładu Pedagogiki Społecznej. Działała w Sekcji Czytelnictwa Międzynarodowego Instytutu Bibliograficznego. Elementem tej drogi zawodowej i wyrazem zainteresowań Radlińskiej historią oświaty i ruchu wydawniczego, czytelnictwem, społeczną rolą książki i jej rozpowszechnianiem, a także organizacją bibliotek było ponad 50 publikacji związanych z historią książki i bibliotekoznawstwem, w tym słynna Książka wśród ludzi, wydana w Warszawie w 1929 r. i kolejne trzy razy w wersjach poszerzonych (1934, 1938, 1946).
Spoglądając z perspektywy BUW na życie i działalność Heleny Radlińskiej, musimy wspomnieć jeszcze o jej związkach z warszawskim Powiślem. Gdy we wrześniu 1939 r. odniosła ona obrażenia podczas ratowania rannych, a jej mieszkanie (wraz ze znaczną częścią rękopisów i księgozbioru) zostało spalone, Radlińska znalazła schronienie i opiekę w klasztorze Sióstr Urszulanek w Warszawie przy ul. Gęstej 1 – w tzw. Szarym Domu, dziś sąsiadującym z BUW. Radlińska nie opuszczała go aż do ewakuacji i wypalenia budynku zakonnego we wrześniu 1944 r. Od stycznia 1942 r. na terenie klasztoru prowadziła wykłady i seminaria dla studentów tajnego Wydziału Pedagogicznego Wolnej Wszechnicy Polskiej, organizowała kursy kształcenia nauczycieli i przygotowywała publikacje, współpracując z konspiracyjnym ruchem wydawniczym.
70 lat po śmierci Heleny Radlińskiej jej popularyzatorska pasja i prace naukowe, oświatowe, pisarskie i wydawnicze znajdują kolejne miejsca i sposoby upowszechnienia oraz nowych czytelników – między innymi dzięki udostępnieniu w bibliotece cyfrowej Crispa kopii obiektów z XIX-wiecznego księgozbioru BUW.
Marta M. Kacprzak, Gabinet Zbiorów XIX Wieku
Bibliografia:
Aneta Bołdyrew, Radlińska Helena, w: Działaczki i działacze oświatowi w Królestwie Polskim u progu niepodległości. Słownik biograficzny,t. 2: L-Ż, redakcja naukowa Aneta Bołdyrew, Agnieszka Wałęga, Łódź 2023, s. 276-281.
Stanisław Konarski, Radlińska z Rajchmanów Helena, w: Polski słownik biograficzny, t. 29, Kraków 1986, s. 696-703.
Irena Lepalczyk, Radlińska Helena, w: Słownik pracowników książki polskiej, [red. Irena Treichel], Warszawa – Łódź 1972, s. 736-737.