W Gabinecie Zbiorów Kartograficznych pod sygnaturą M.103 znajduje się Nouvel Atlas de la Chine, de la Tartarie Chinoise, et du Thibet […] wykonany przez Jean-Baptiste Bourguignon d’Anville’a, wydany w 1737 roku w La Haye. Jest to dzieło wyjątkowe, na które złożyły się badania terenowe dokonane przez kilku francuskich misjonarzy jezuitów, wspieranych przez członków Obserwatorium Astronomicznego w Pekinie i w końcowym efekcie praca wymienionego wyżej kartografa.
Karta tytułowa atlasu
Jak do tego doszło, że europejscy zakonnicy, we wczesnych latach XVII wieku mogli dokonywać pomiarów wielkich części obszaru Państwa Środka, rządzonego wówczas przez mandżurską dynastię Qing?
Misjonarze Towarzystwa Jezusowego przybyli do Chin już w 1582 roku (niecałe 50 lat po powstaniu zakonu), w schyłkowym okresie panowania dynastii Ming. Prowadząc ewangelizację, przenosili równocześnie europejskie zdobycze nauki i techniki na grunt chiński. Pierwszymi jezuitami i założycielami misji byli Matteo Ricci (1522-1610), który dzięki wysokim kwalifikacjom w dziedzinie astronomii i matematyki[1] objął stanowisko głównego astronoma na dworze cesarza Wanlì (1563-1620) oraz Michele Ruggieri (1543-1607), współautor słownika chińsko-łacińskiego. Szczególne uznanie zyskała w Chinach głęboko humanistyczna postawa ojca Mateo wobec tradycyjnych chińskich wartości wyrażanych w konfucjanizmie, systemie filozoficzno-religijnym. Jezuici przybywający do Chin w następnych latach, dzięki autorytetowi zakonnika, ale niewątpliwie również z powodu korzyści płynących dla Chin ze spotkania z nauką europejską, w szybszym niż poprzednicy czasie uzyskiwali pozwolenie na pobyt i prowadzenie pracy misyjnej.
Ojcowie Matteo Ricci i Michele Ruggieri wykonali kilka map niektórych obszarów imperium, ale nie uczestniczyli w systematycznych jego badaniach i pomiarach. Ich prace opierały się w dużej mierze na dokonaniach rodzimych kartografów, chociaż chińskie metody pracy oraz rysunki terenu znacznie odbiegały od europejskich.
Francuscy misjonarze jezuici wysłani do Chin w 1687 roku przez Ludwika XIV, zastali imperium rządzone już od trzydziestu kilku lat przez obcą mandżurską dynastię Qing. Panujący cesarz Kangxi (1564-1722) prowadził wówczas szeroką ekspansję terytorialną i do skutecznego kontrolowania rozległych, nowych przyłączanych ziem oraz granic imperium potrzebował dokładnych map.
Kształceni w Académie des Sciences jezuici francuscy przywieźli do Chin instrumenty astronomiczne i pomiarowe potrzebne do prac kartograficznych. Sami w krótkim czasie zaczęli nadzorować w Chinach produkcję takich urządzeń. Zatem istniały wszelkie elementy potrzebne do szerokich badań terenu i jego kartograficznego zapisu.
Jak dowiadujemy się z wprowadzenia do naszego atlasu, w 1708 roku cesarz Kangxi wydał misjonarzom polecenie sporządzenia map wszystkich prowincji chińskich z wykorzystaniem metod badań kartografii zachodniej. W pracach prowadzonych na ogromnym obszarze Azji Wschodniej uczestniczyli m.in.: o. Joachim Bouvet (1656-1732), oo. Jean-Pierre Jartoux (1680-1720) i Jean-Baptiste Regis (1663-1738). Po 10 latach żmudnych badań i pomiarach trygonometrycznych nowoczesną, europejską metodą triangulacji, w 1718 roku powstał atlas Huangyu quanlantu całego Imperium w bardzo dużej skali 1:1 4000 000. Dzieło składa się z 41 arkuszy wykonanych techniką miedziorytu, które razem tworzą mapę wielkości 4m x 6m. Swoim zasięgiem obejmuje terytorium od Jeziora Bajkał na północy, półwyspu Sachalin na płn-wschodzie, Tajwanu na wschodzie, wyspę Hainan na południu, do Kaszgaru na zachodzie. Nazwy miejscowości na terytorium Chin zostały zapisane w języku chińskim, na pozostałych częściach mapy w języku mandżurskim.
Karta ogólna Imperium Chińskiego „Carte La Plus Generale Et Qui Comprend La Chine, La Tartarie Chinoise Et Le Thibet”. Z prawej strony kartusza umieszczono scenę rodzajową ilustrującą podróż jezuitów przez terytorium Chin.
Postać cesarza Kangxi w otoczeniu panopli zwieńczająca kartusz, symbolizująca władcę jako inicjatora wyprawy badawczej jezuitów.
Prezentowany Nouvel Atlas de la Chine, de la Tartarie Chinoise, et du Thibet […] jest pomniejszoną, francuską wersją atlasu Huangyu quanlantu. Opracowaniem w zmienionej skali map prowincji Chin przesłanych bądź przywiezionych przez jezuitów zajął się kartograf królewski Jean-Baptiste Bourguignon d’Anville, który wykonał to zadanie najpierw dla obszernego 4-tomowego dzieła jezuity Jean-Baptiste Du Halde (1674-1743) Description géographique, historique, chronologique, politique, et physique de l’empire de la Chine et de la Tartarie chinoise, enrichie des cartes générales et particulieres de ces pays, de la carte générale et des cartes particulieres du Thibet, & de la Corée, wydanego w 1735 roku w La Haye. Dwa lata później pomyślano o edycji osobnego atlasu, który zebrał wszystkie mapy z czterech tomów w całość. Atlas zawiera 42 mapy, które zostały wykonane techniką miedziorytu. Do atlasu została dołączona relacja nieznanego z nazwiska i imienia oficera szwedzkiego z jego pobytu w chanacie Buchary.
Mapa prowincji Fujian.
„Carte Generale De La Tartarie Chinoise”. Tartaria Chińska inaczej zwana Mongolią Chińską została przyłączona do Chin przez Kangxi w 1691 r.
„Carte Generale Du Thibet Ou Bout-Tan Et Des Pays De Kasghar Et Hami”. W 1720 r. cesarz Kangxi ponownie przejął kontrolę nad Tybetem.
Powyższy tekst ze zrozumiałych względów nie opisuje obszernie wszystkich aspektów powstania naszego atlasu. Niemniej jednak zachęci być może do lektury książek i artykułów, które uzupełnią wiedzę na ten temat, a także przybliżą działalność misyjną i edukacyjną w Chinach zakonników Towarzystwa Jezusowego oraz istotną rolę, jaką odgrywali na dworze cesarskim. Przykładem może być chociażby oo. Jean François Gerbillon, który wystąpił, jako tłumacz i doradca w podpisanym rosyjsko-chińskim traktacie pokojowym w Nerczyńsku w 1689 roku.
Małgorzata Bandzo-Antkowiak, Gabinet Zbiorów Kartograficznych
zdjęcia: Jolanta Skotnicka
Bibliografia:
- Bourguignon d’Anville, J.-B.: Nouvel Atlas de la Chine, de la Tartarie Chinoise, et du Thibet […]. La Haye, 1737; BUW Gabinet Zbiorów Kartograficznych sygn. M.103.
- Carthography in the traditional East and Soutweast Asian Scociety [w:] History of cartography. Vol. 5. Chicago ; London, 1994, s. 96-231; BUW biblioteka podręczna Gabinetu Zbiorów Kartograficznych sygn. K.5.95 [2.2].
- Du Halde, Description géographique, historique, chronologique, politique, et physique de l’empire de la Chine et de la Tartarie chinoise, enrichie des cartes générales et particulieres de ces pays, de la carte générale et des cartes particulieres du Thibet, & de la Corée, La Haye 1735; BUW Gabinet Starych Druków sygn. 8.8.1.5/3
- Les Jesuites en Chine (1552-1773) : la querelle des rites présentée par Étiemble. Paris, 1966; Ośrodek Kultury Francuskiej, sygn. Hi.3.0483.
- Kanior, J.: Założyciel misji w Chinach, 2014; http://jezuici.pl/2014/04/zalozyciel-misji-w-chinach/
- Jami, C.: The Jesuits’ Negotiation of Science between France and China (1685–1722): Knowledge and Modes of Imperial Expansion [w:] Negotiating Knowledge in Early Modern Empires: A Decentered View. New York, 2014, s. 53-77 (fragmenty dostępne on-line).
[1]Matteo Ricci studiował w Collegio Romano w latach 1573-1576. Za stroną: jezuici.pl