Wśród fragmentów dawnych kolekcji magnackich przechowywanych w Gabinecie Zbiorów Kartograficznych BUW znajduje się 48 miedziorytów proweniencji biblioteki książąt Radziwiłłów w Nieświeżu. Ryciny pochodzą z końca XVI oraz pierwszej połowy XVII w. i ukazują zarówno w warstwie kartograficznej jak i ikonograficznej chwałę oręża książąt Orańskich von Nassau. Przeważają plany perspektywiczne miast niderlandzkich oraz ich fortyfikacji w czasie wojen z Hiszpanią o niepodległość Niderlandów w XVI i XVII stuleciu. Tematem rycin są również walki holendersko-portugalskie o kolonie w Brazylii w XVII w. Wszystkie sztychy opatrzone są okrągłą czerwoną pieczęcią: „Bibljoteka Ordynacji Nieświeżskiej”. Zarówno wygląd pieczęci (w pustym polu orzeł Radziwiłłów), jak i jej grafia świadczą, że została wykonana w okresie 20-lecia międzywojennego.
Kolekcję można podzielić na trzy zasadnicze grupy: pierwszą tworzy 29 miedziorytów dotyczących walk Niderlandów o niepodległość pod dowództwem księcia Maurycego Orańskiego von Nassau (1567-1625).
Oblężenie Thienen przez Maurycego von Nassau w 1588 r.
Oblężenie Bergen op Zoom przez księcia Parmy w 1599 r.
Drugą stanowi 15 planów ukazujących zmagania Niderlandów pod wodzą księcia Fryderyka Henryka Orańskiego von Nassau (1584-16470), brata i następcy Maurycego.
Oblężenie i zdobycie 's-Hertogenbosch przez Fryderyka Henryka von Nassau w 1629 r.
Oblężenie Maastricht przez Fryderyka Henryka von Nassau w 1632 r.
Trzecia obejmuje dwa sztychy, które obrazują walki Holendrów z Portugalczykami o kolonie w Brazylii, prawdopodobnie dowodzone przez Krzysztofa Arciszewskiego (1592-1656), bowiem na jednej z nich utrwalone jest oblężenie Castello Real, a zdobyciem tego silnie umocnionego fortu dowodził właśnie generał Arciszewski (wówczas w stopniu pułkownika).
Oblężenie Castello Real
Widok rzeki Paraiba i fortów
Dwie ostatnie grafiki to: mapa terytorium Niderlandów wykonana przez Pietera van den Keere (1571- ca 1646), holenderskiego kartografa i rytownika, wydana przez Johannesa Janssoniusa (1588-1664) w 1614 r., oraz rycina przedstawiająca pogrzeb księcia Maurycego Orańskiego w Delft, której treść ikonograficzną dopełnia spis żałobników idących w kondukcie pogrzebowym.
Pogrzeb Maurycego von Nassau w Delft
Udało się zidentyfikować skąd pochodzą miedzioryty z dwóch pierwszych wymienionych grup. Pierwsza to ilustracje, które występują w dwóch dziełach XVII-wiecznego holenderskiego historyka i wydawcy Jana Janszoona Orlersa (1570-1646): Beschrijvinghe ende af-beeldinge van all de Victorien… (Leyden 1610)[1] i La genealogie des illustres comtes de Nassau… (Leiden 1615).[2] Grupa druga pochodzi z: Historie de la vie et mémorables de Frederic Henry de Nassau prince d’Orange….(Amsterdam, 1656), pracy innego holenderskiego historyka, Isaacka Commelina (1598-1676). Stany rycin proweniencji nieświeskiej różnią się niekiedy w sposób szczególny od stanu miedziorytów umieszczonych w egzemplarzach wskazanych dzieł, które znajdują w kilku naukowych bibliotekach na terenie Polski. Być może miedzioryty nieświeskie pochodzą z innych wydań bądź ich różnych edycji. Zidentyfikowany został również jeden z autorów rycin – Bartholomeus Willemsz Dolendo (ca 1571 – ca 1629). Inicjały tego pochodzącego z Lejdy rysownika, sztycharza i artysty widnieją na sześciu planach.
Pochodzenie pozostałych rycin nie zostało ustalone. Znajdujące się na nich filigrany wskazują na papiernię w Lejdzie. Tam też prawdopodobnie były sztychowane i wydane.
Nie wiadomo, w jaki sposób kolekcja miedziorytów znalazła się w zbiorach biblioteki nieświeskiej. Przypuszczalnie zostały one przekazane drogą cesji, ponieważ wydaje się mało prawdopodobne, aby tak dobrane ryciny, obrazujące zwycięstwa i poczynania domu kalwińskiego, stały się obiektem zainteresowań katolickiej linii Radziwiłłów.
Być może miedzioryty stanowiły własność feldmarszałka saskiego, hrabiego Jakuba Henryka von Flemminga (1667-1728), męża Tekli z Radziwiłłów, i były częścią zbiorów jego biblioteki. Po śmierci feldmarszałka, wdowa po nim przekazała całą tę bibliotekę w ręce swojego brata, księcia Michała Kazimierza Radziwiłła „Rybeńko”, co nastąpiło przez akt zrzeczenia. Dokument ten zachował się w Archiwum Głównym Akt Dawnych, w zespole Archiwum Warszawskie Radziwiłłów[3], w którym znajduje się też jeden z katalogów biblioteki Flemminga. Figurują w tym rejestrze między innymi sztychy przedstawiające bitwy i fortyfikacje oraz jedna pozycja katalogowa dotycząca księcia Maurycego Orańskiego hrabiego von Nassau.[4] Wpisy te są jednak niezwykle lakoniczne. Nota odnosząca się do książąt Orańskich widnieje także w innym katalogu biblioteki Jakuba von Flemminga, przechowywanym w Gabinecie Rękopisów BUW.[5]
Za hipotezą, że miedzioryty opatrzone pieczęcią Biblioteki Ordynacji Nieświeskiej mogły wcześniej należeć do Flemminga, przemawia, oprócz wykazania rycin we wspomnianym katalogu, również treść planów i przestawień. Feldmarszałka interesowała budowa fortec w stylu staroholenderskim oraz, ze zrozumiałych względów, sztuka wojenna. Ponadto Flemming – kalwin, który pobierał nauki w Holandii – związał się z domem orańskim, rozpoczynając swoją karierę wojskową w służbie Wilhelma III Orańskiego (1650-1702)[6], wnuka Fryderyka Henryka.
Nie można jednak wykluczyć, że do biblioteki Radziwiłłów nieświeskich ryciny trafiły wraz z archiwum dóbr Radziwiłłów birżańskich. Członkowie tej kalwińskiej linii rodu, kształceni w Holandii: Krzysztof II, Janusz, wojewoda wileński i Bogusław wspólnie z Orańczykami brali udział w walkach niepodległościowych w Niderlandach. Ponadto silne związki łączyły Krzysztofa II z Krzysztofem Arciszewskim, o czym świadczy korespondencja między nimi, zachowana w archiwum birżańskim. Znane są też liczne podróże edukacyjne Radziwiłłów birżańskich po Niderlandach, między innymi Janusza II, podczas których powiększali oni swoje biblioteki podróżne o nowe dzieła.[7]
Dotąd nie udało się ustalić również, kiedy i w jaki sposób zbiór nieświeski trafił do zasobu Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. Jedynym dokumentem jest inwentarz Gabinetu Zbiorów Kartograficznych BUW, w którym w 1969 roku wpisano wszystkie ryciny.
Małgorzata Bandzo-Antkowiak, Gabinet Zbiorów Kartograficznych
Zdjęcia: Krystyna Dąbrowska, ORZE
[1] Sygn. GSD BUW: 28.20.3.160.
[2] Sygn. GSD BUW: Obce-XVII-2°-41.
[3] AGAD, Archiwum Warszawskie Radziwiłłów, Dz. XI, sygn. 128 nr 781, k. 174-179.
[4] AGAD, Archiwum Warszawskie Radziwiłłów, Rękopisy biblioteczne, sygn. 14 (I-4, N 873), „Katalog ksiąg, kart i planów wojskowych biblioteki Jakuba Henryka hr. Flemminga”, s. 93-94.
[5] BUW GRPS 1927, s. 191.
[6] Polski słownik biograficzny, t. 7 Warszawa 1948.
[7] M. Jarczykowa, Książka i literatura w kręgu Radziwiłłów birżańskich w pierwszej połowie XVII wieku, Katowice 1995, s. 41-48 [BUW Wolny Dostęp Z8.P6 J37].