Czym jest Oświecenie, chciała wiedzieć redakcja „Berlinische Monatsschrift”, inicjując debatę, w której w 1784 r. głos zabrał Immanuel Kant, stwierdzając, iż to
(…)wyjście człowieka z zawinionej przez niego niedojrzałości. Niedojrzałość jest nieumiejętnością w posługiwaniu się własnym rozumem bez przewodnictwa innych. Niedojrzałość ta jest zawiniona przez człowieka, jeśli jej powód tkwi nie w braku rozumu, ale zdecydowania i odwagi, by swym rozumem posługiwać się bez zwierzchnictwa innych. Sapere aude! Odważ się posługiwać własnym rozumem! – stanowi maksymę przewodnią oświecenia.
Gnuśność i tchórzostwo są przyczynami tego, że tak wielu ludzi, którzy choć z natury wolni od obcego przewodnictwa, to jednak chętnie przez całe życie pozostają niedojrzali.[1]
Ponad 200 lat później to samo pytanie postanowili przypomnieć kuratorzy wystawy, stworzonej we współpracy z Muzeum Sztuki Nowoczesnej z okazji jubileuszu najstarszego publicznego zbioru grafiki i rysunku – Gabinetu Rycin BUW, a próbę odpowiedzi zilustrować wyborem obiektów z jego zbiorów.
Najpierw kurator zewnętrzny Tomasz Szerszeń zaproponował, by wystawę jubileuszową skoncentrować wokół epoki, w której powstała kolekcja grafiki i rysunku króla Stanisława Augusta, bo to jej zasób, zakupiony w 1818 r. dla dopiero co założonego Uniwersytetu Warszawskiego i uzupełniony o dar Stanisława Kostki Potockiego dał podstawy Gabinetowi Rycin. Gdy w prace nad scenariuszem wystawy włączył się kurator MSN Łukasz Ronduda i artystka Goshka Macuga, projekt przybrał finalną postać – subiektywnego, na swój sposób inspirowanego ideami encyklopedystów, ujęcia odpowiedzi na pytanie Czym jest Oświecenie? dla nas – ludzi przełomu XX i XXI wieku. Bo odpowiedź na to pytanie en gros nie pozostawia wątpliwości: to nie jest zamknięta, odległa epoka, tylko najwyraźniej trwający proces, którego amplituda natężeń nakłada się w pouczający sposób w wielu momentach dziejów z politycznymi i społecznymi ruchami modernizacyjnymi i emancypacyjnymi.
Poruszając się po obrzeżach historycznej kolekcji króla Stanisława Augusta, zespół kuratorski najwnikliwiej przyglądał się i badał te prace, które często z racji nieco niższej wartości estetycznej, umykały historykom sztuki. Powstały w ten sposób wybór stał się bardziej odbiciem nastrojów i idei epoki Oświecenia, niż jej artystycznym podsumowaniem. Uwypuklając pewne tendencje, zarysowane pod koniec XVIII wieku, posłużył również jako punkt wyjścia i inspiracja dla artystów współczesnych. Zaproszeni do udziału w projekcie twórcy polscy i zagraniczni (m.in. Anna Boghiguian, Camille Henrot, Ewa Juszkiewicz, Zbigniew Libera, Anna Niesterowicz, Roee Rosen, Pablo Bronstein) skomentowali wybrane prace, tworząc kompozycje w technikach graficznych lub rysunkowych, stanowiące niejako odbicie dzieł historycznych i otwierające dialog przeszłości z teraźniejszością. Dodatkowym elementem relacji z publicznością stało się lustro zajmujące jedną ze ścian sali ekspozycyjnej – krzywe zwierciadło zwielokrotniające odbicie, w którym mogła przejrzeć się także publiczność. Wystawa mająca na celu uświetnienie obchodów rocznicowych, udowodniła, że kolekcje sięgające swymi korzeniami końca XVIII wieku wciąż niosą ze sobą aktualne wartości i potencjał kulturotwórczy.
Projekt wystawy, eksponowanej w dniach 17 maja – 18 czerwca 2018 roku na Wybrzeżu Kościuszkowskim w Muzeum nad Wisłą – pawilonie wystawowym Muzeum Sztuki Nowoczesnej, mógł ujrzeć światło dzienne dzięki dofinansowaniu Biura Kultury m.st. Warszawy i przy wsparciu dyrektor Muzeum – Joanny Mytkowskiej oraz zaangażowaniu wielu osób, których wkład rozłożony na tysiące prozaicznych czynności stworzył ekspozycję. Ściśle współpracowały nad nią zespół producentów z MSN (Joanna Turek i Szymon Żydek) i BUW (Agnieszka Kościelniak-Osiak, Urszula Dragońska i Katarzyna Nowakowska). Za minimalistyczną oprawę architektoniczną wystawy odpowiadała pracownia Macieja Siudy (Maciej Siuda i Jan Szeliga). Kuratorów pracujących nad doborem obiektów wspierał merytorycznie zespół Gabinetu Rycin w składzie – Małgorzata Biłozór-Salwa, Małgorzata Łazicka, Izabela Przepałkowska, Jolanta Talbierska i Przemysław Wątroba. Poprowadzili oni także cykl spotkań Detale Oświecenia, uzupełniających problematykę wystawy oraz przygotowali pokaz z okazji Nocy Muzeów, która w pod hasłem Oświecenie nocą rozszerzyła mini-universum wystawy o prezentacje zbiorów z kolekcji starych druków, zbiorów XIX-wiecznych, rękopisów i kartografii BUW.
Pełna informacja o wydarzeniach towarzyszących wystawie dostępna jest pod linkiem http://oswiecenie.artmuseum.pl/pl/wydarzenia. Obiekty do ekspozycji pracowicie przygotowała ekipa Oddziału Ochrony i Konserwacji Zbiorów BUW – Elżbieta Duziak, Joanna Kołodziejska i Marek Mastalerski pod kierownictwem Ewy Urzykowskiej, a digitalizację przeprowadził Bartek Karelin z Oddziału Rozwoju Zasobów Elektronicznych.
Wystawa cieszyła się dużym zainteresowaniem publiczności i mediów. Obejrzało ją blisko 12 tysięcy osób. Doczekała się kilku interesujących recenzji, z których z dumą przywołujemy tę autorstwa prof. Marii Poprzęckiej – Na oko: widzę ciemność.
Urszula Dragońska, Gabinet Rycin
Agnieszka Kościelniak-Osiak, Oddział Promocji, Wystaw i Współpracy
Fot.: Jadwiga Antoniak, ORZE
[1] Rozprawy z filozofii historii / Immanuel Kant ; przekł. i oprac. Translatorium Filozofii Niemieckiej Instytutu Filozofii Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika pod kierunkiem Mirosława Żelaznego […] ; wstępem poprzedził Tomasz Kupś. BUW Księgozbiór Dydaktyczny W.52850 b