II Międzynarodowa Konferencja Proweniencyjna

18-19 czerwca 2019 w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu odbyła się II Międzynarodowa Konferencja Proweniencyjna pod tytułem Kolekcje prywatne w zbiorach książki dawnej. Referaty pogrupowano w sesje obejmujące terytorium obecnej i przedwojennej Polski: Ziemie Wschodnie, Wielkopolskę, Ziemie Centralne i Północne, Ziemie Północne, Śląsk oraz Kraków i inne. Obradom towarzyszyła wystawa Ossolińskie cymelia proweniencyjne XV-XVIII w.

Wśród referatów znalazły się zarówno wystąpienia omawiające strukturę proweniencyjną dużych bibliotek jak i poświęcone poszczególnym osobom czy fragmentom księgozbiorów.

Struktura proweniencyjna dużych bibliotek

Prof. Arvydas Pacevičius (Uniwersytet Wileński) omówił litewskie badania z ostatnich dwudziestu lat nad kolekcjami prywatnymi w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu zgromadzonymi od jej powstania (jako biblioteki Kolegium Jezuickiego) w 1570 r. do zamknięcia w 1832 r. Dzięki drobiazgowym analizom udało się wyodrębnić księgozbiory prywatne duchowieństwa, magnaterii, profesorów i rektorów Uniwersytetu a także mieszczan i szlachty. Przedstawił także historię rozproszenia biblioteki – głównie jako daru carskiego dla Biblioteki Uniwersytetu w Helsinkach w 1829 r. W celu odtworzenia wiedzy o kształcie historycznej kolekcji konieczne są dalsze badania.

Prof. Peter Sjökvist (Biblioteka Uniwersytecka w Uppsali) przedstawił dzisiejsze miejsca przechowywania książkowych łupów wojennych wywiezionych przez wojska szwedzkie w pierwszej połowie XVII w. Biblioteki z Fromborka, Braniewa, Poznania i wielu innych miejsc w Polsce trafiły w większości do Uppsali, ale znaczące ich części możemy obecnie podziwiać w Bibliotece Uniwersyteckiej w Lund, zamku Skokloster czy Archiwum Państwowym w Sztokholmie.

Kolekcje bibliofilów

Najwięcej referatów dotyczyło kolekcji mniej i bardziej znanych bibliofilów (głownie z XIX wieku). Wśród omówionych osób znaleźli się: Leon Piniński, którego bibliotekę omówiła dr Agnieszka Knychalska-Jaskulska, Zygmunt Czarnecki z Ruska (dr Urszula Paszkiewicz), Aleksander Konstanty Batowski (dr. hab. Jolanta Gwioździk), Józef Kraiński z Bełza (dr Dorota Sidorowicz-Mulak), Józef Maksymilian Ossoliński (dr Irina Kachur), dominikanin Dominik Siwicki (dr Iwona Pietrzkiewicz), lekarz i burmistrz poznański Kasper Goski (dr hab. Rafał Wójcik), Abraham Zbąski ( (Jakub Łukaszewski), opat trzemeszeński Wojciech Mieliński (Wojciech Graś), kanonik gnieźnieński Jakub Dubicki (Michał Muraszko), kanonik warszawski Mikołaj Ruszkowski (Marianna Czapnik),  Mikołaj Kopernik (Michał Kłosiński), Jan Bernard Bonifacio (Beata Gryzio), Gotthilf Samuel Falbe (Agata Michalska), Divid Friedrich Ebert (dr Agnieszka Borysowska), Ernst Blech (Agnieszka Fabiańska), Jan Ernst Bensheim ze Wschowy (Krzysztof Soliński), Jakob Monau (Weronika Karlak), Georg von Schönaich (dr Joanna Milewska-Kozłowska), Max Pinkus (dr Weronika Pawłowicz), Zygmunt Żuławski (Maria Kycler), Mateusz (Jan Paweł) Kozłowski (Małgorzata Habuda) i Sadok Wincenty Barącz (Marek Miławicki OP).

Księgozbiory rodzinne i instytucji

Część referatów dotyczyła księgozbiorów rodzinnych lub instytucji oraz ich fragmentów. Kolekcję rękopiśmiennych biblii perełkowych z biblioteki Baworowskich omówił prof. Jacek Soszyński; losy części księgozbioru biblioteki puławskiej Czartoryskich, która wskutek koligacji rodzinnych znalazła się w bibliotece krasiczyńskiej Sapiehów zreferował Stanisław Siess-Krzyszkowski; księgozbiór rodziny Mikoszewskich herbu Dąbrowa, który obecnie przechowywany jest w Bibliotece Narodowej Ukrainy zanalizowała pod względem zawartości i proweniencji dr Irena Ciborowska-Rymarowicz; przekrój językowy i treściowy druków wytłaczanych czcionką łacińską z księgozbiorów metropolitów i biskupów unickich w kolekcji starych druków Muzeum Narodowego we Lwowie prześledziła dr Olga Tkaczuk a rękopiśmienne wpisy własnościowe w drukach jezuitów w Międzyrzeczu przedstawiła Aleksandra Wajner; kolekcję renesansowych druków biskupów warmińskich z biblioteki „Hosianum” w Olsztynie zaprezentował ks. dr Tomasz Garwoliński; warsztaty, w których wytwarzano oprawy z kolekcji książek mieszczan toruńskich  z XVI i pierwszej połowy XVII w. zbadał dr hab. Arkadiusz Wagner; ocalałe fragmenty księgozbiorów z Nawry i Pluskowęs przechowywane w Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej w Bydgoszczy omówiła dr Joanna Matyasik; a tę część biblioteki Skórzewskich w Czerniejewie i Lubostroniu, która zachowała się w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu zaprezentowała Renata Wilgosiewicz-Skutecka; wybrane książki z prywatnych bibliotek niższego duchowieństwa śląskiego przedstawiła dr hab.  Halina Dudała; sylwetki wybranych donatorek zbiorów starodrucznych Biblioteki PAU i PAN w Krakowie zarysowała dr Agnieszka Fluda-Krokos, a wojenne losy kochanovianów przechowywanych obecnie w zbiorach Zakładu Narodowego im. Ossolińskich zaprezentowała dr Agnieszka Franczyk-Cegła.

Inwentarze

Troje referentów skupiło się na analizie inwentarzy bibliotecznych i spisach książek, jako źródle do odtwarzania dawnych księgozbiorów i sposobie poszukiwania materiałów źródłowych na określony temat. Dla dr Grzegorza Joachimiaka trzy nieznane dotychczas inwentarze muzykaliów z Lwowskiej Narodowej Naukowej Biblioteki Ukrainy im. W. Stefanyka stały się podstawą do poszukiwań muzykaliów z dawnej kolekcji Ossolineum we Lwowie; dr Iwan Almes na podstawie spisów książek zbadał zawartość prywatnych bibliotek prawosławnych i unickich zakonników eparchii lwowskiej  w końcu XII i w XVIII wieku, natomiast dr Maria Michalska przedstawiła wnioski z analizy ksiąg inwentarzowych przechowywanych w zbiorach Biblioteki PAN w Gdańsku dotyczące prywatnych księgozbiorów przyjmowanych jako dar lub kupno przez Bibliotekę Rady Miasta Gdańska, a następnie Bibliotekę Miejską w Gdańsku.

Wystawa

Konferencji towarzyszyła wystawa przygotowana przez dr Dorotę Sidorowicz-Mulak i dr Agnieszkę Franczyk-Cegłę, na której prezentowano ciekawe proweniencyjnie druki i rękopisy. W części pierwszej znajdowały się książki z kolekcji:

• Józefa Maksymiliana Ossolińskiego: (Mikoł.[aja] Doświadczyńskiego przypadki przez niego samego opisane… Ignacego Krasickiego z podpisem J.M. Ossolińskiego oraz Biblia Leopolity podarowana mu przez Tadeusza Czackiego),
• Henryka Lubomirskiego: druk okolicznościowy wydany przez Adama Berga w Monachium na zaślubiny księcia bawarskiego Wilhelma V z Renatą Lotaryńską z [1568] r. oraz dwóch dziewiętnastowiecznych dyrektorów Ossolineum
• Franciszka Siarczyńskiego (na karcie tytułowej dzieła O Religii Uważaney Jako Jedyney Szczęśliwości i Prawdziwej Filozofii Zasadzie… Stéphanie Félicité du Crest Genlis znajduje się jego wpis własnościowy: Bibliothecae Ossolinianae obtulit Franc. Siarczyński 1818),
• Ludwika Bernackiego (Kawa. Komedya W Jednym Akcie Adama Kazimierza Czartoryskiego z ekslibrisem Bernackiego).

Pozostałe prezentowane obiekty pogrupowane zostały według różnych typów znaków własnościowych. Znalazły się więc książki opatrzone własnościowymi notami rękopiśmiennymi m.in. korektorski egzemplarz dzieła Andrzeja Frycza Modrzewskiego Querela de contemptione legis divinae in homicidas. Autor podarował następnie ten egzemplarz Radzie Miejskiej Krakowa, a swój dar podkreślił dedykacją „Viris clarissimis senatoribus urbis Cracviensis Andreas Fricius donavit”; protoekslibrisami: klocek introligatorski zawierający traktaty prawne i teologiczne opatrzony protoekslibrisem kanonika legnickiego Mikołaja Sterczy (herb rodziny Stercza: kruk z rozpostartymi skrzydłami), mszał z malowanym ręcznie protoekslibrisem jego właściciela altarysty katedry krakowskiej i proboszcza w Gnojnie Jana Szykowskiego (herb Prus I), zbiór ustaw statutów i przywilejów Królestwa Polskiego zebranych przez prawnika i pisarza Jakuba Przyłuskiego  (herb Topór i inicjały A[ndreas] O[dolikowski] oraz podręcznik do retoryki Margerita poetica Albrechta von Eyba z protoekslibrisem z hebrem weneckiej rodziny Dolfin i inicjałami jednego z jej członków „I.D”.

W dziale Superekslibrisy zaprezentowano m.in: superekslibrisy króla Zygmunta II Augusta (na przekładzie Koranu wydanym w 1543 r.) wykonane przez krakowskiego introligatora Mistrza Dawida – na górnej okładzinie superekslibris z herbami Orzeł i Pogoń Litewska, na dolnej z superekslibrisem napisowym „SIGISMVNDI AVGVSTI REGIS POLONIAE MONVMENTVM”; superekslibris donacyjny z herbem Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz herbem d’Arquien Marii Kazimiery Sobieskiej na opisie podróży polskiej królowej Marii Kazimiery Sobieskiej do Rzymu spisanej przez Antoni Bassani pt. Viaggio a roma…della S.R.M. di Maria Casimira, regina di Polonia. W najbaradziej różnorodnym dziale Cymelia ze znanych kolekcji zaprezentowano np. trzy druki z kolekcji Piotra Wedelicjusza z Obornik: jeden z notami rękopiśmiennymi i dwa z dwoma różnymi jego superekslibrisami oraz druk Synodus Dioecesana Caesenatensis drukowany Apud Petrum Paulum Receputum w 1695 r. z rzadką pieczęcią herbową Andrzeja Stanisława Załuskiego z czasów, gdy był biskupem płockim (1723-1736).

Organizatorzy planują opublikowanie materiałów konferencyjnych w postaci drukowanej. Można się więc, spodziewać, że nie tylko uczestnicy będą się mogli szczegółowo zapoznać z treścią wystąpień. Część prezentacji, tak jak i materiały z I Konferencji będzie dostępna na stronie Proweniencyjnej Grupy Roboczej. Zdjęcia z konferencji dostępne są pod adresem https://ossolineum.pl/index.php/ii-miedzynarodowa-konferencja-proweniencyjna-kolekcje-prywatne-w-zbiorach-ksiazki-dawnej/galeria/

Agnieszka Fabiańska, Gabinet Rękopisów,

Marianna Czapnik i Joanna Milewska-Kozłowska, Gabinet Starych Druków