Zapraszamy do lektury: pierwszej i ponownej.
„Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie w latach 1945 – 1980” / pod redakcją naukową Andrzeja Mężyńskiego ; przy współpracy Anny Bednarz. – Warszawa, 1998. BUW WD Z818.W27 B545 1998
Książkę tę powinien przeczytać każdy nowo zatrudniony pracownik Biblioteki Uniwersyteckiej. Dlaczego? Ponieważ jest ona wspaniałym kompendium wiedzy na temat Naszej książnicy. Można się z niej dowiedzieć nie tylko o historii instytucji, w której podejmuje się pracę, ale również czytając ją zapoznać się z ogromem pracy wykonanej po 1945 przez kolegów i koleżanki z ubiegłych pokoleń.
Książka została wydana w ramach serii „Prace Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie”.
Czytając pierwsze rozdziały omawianej pozycji wydawniczej poznajemy sytuację książnicy uniwersyteckiej w grudniu 1944 i styczniu roku następnego. Autorka pierwszego rozdziału, Pani Anna Romańska przedstawia losy Warszawy i dóbr kultury narodowej po upadku Powstania Warszawskiego. Księgozbiór instytucji, w której pracujemy, miał zostać spalony (konferencja sochaczewska).
Autorka opisuje przebieg tzw. akcji pruszkowskiej, która stanowiła realizację par. 10 umowy kapitulacyjnej podpisanej po upadku Powstania Warszawskiego. Akcja została zorganizowana przez Niemców wskutek starań przedstawicieli środowisk polskich. Dotyczyła zbiorów muzealnych, archiwalnych i bibliotecznych. W jej ramach od 7 listopada 1944 r. do 14 stycznia 1945 ze zbiorów naszej Biblioteki wywieziono do Niemiec ok. 85 000 tomów, a do Dulagu (obóz przejściowy) ok. 40 000.
Akcja pruszkowska przyczyniła się do uratowania zbiorów Biblioteki. Ocalał również gmach książnicy. 18 stycznia 1945 r. na teren BUW-u dotarł Pan Bohdan Korzeniewski i dowiedział się, że siedziba Biblioteki ocalała, a jej stan jest podobny do tego co widział kilka dni wcześniej.
W kolejnych rozdziałach książki przedstawiono:
a) problemy lokalowe Biblioteki i starania o budowę nowego gmachu BUW-u.
W tym miejscu należy przypomnieć, że już w okresie międzywojennym (II RP) gmach książnicy nie odpowiadał „zmienionym funkcjom biblioteki największej stołecznej uczelni w niepodległym państwie”.
Pod koniec 1957 r. podjęto decyzję o przekazaniu Bibliotece Pałacu Potockich, a w lutym następnego roku Sali Kolumnowej (gmach pomuzealny).
Przez cały 45 letni okres tzw. Polski Ludowej nie udało się wybudować nowego gmachu dla Biblioteki Uniwersyteckiej. Dopiero po 1989 r. powstała na warszawskim Powiślu nowa siedziba dla BUW-u. Została udostępniona użytkownikom 15 grudnia 1999 r. Byłem i ja przy tym obecny – obsługiwałem pierwszego czytelnika (zdjęcie na s. 372 w książce „Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie 1817 – 2017 : miscellanea”. – Warszawa, 2017) ;
b) strukturę organizacyjną i warunki pracy zatrudnionych w BUW-ie :
1) stan zatrudnienia w pierwszych latach powojennych:
– w maju 1945 r. w BUW-ie pracowało 37 osób, pod koniec 45 r. – 57 osób, w połowie 1948 r. – 60 pracowników. Pracowali 6 godzin dziennie, od początku 1949 r. już 7 godzin;
W książce zwrócono uwagę na to, że w latach 50 tych XX wieku w BUW-ie często organizowano zebrania i narady produkcyjne.
2) zmiany w strukturze organizacyjnej:
– 1 kwietnia 1956 r. stanowisko dyrektora BUW objął dr Jan Baculewski – historyk literatury, od 1948 r. pracował w Instytucie Badań Literackich PAN. Nowy dyrektor wystąpił o rehabilitację i powrót do BUW-u niesłusznie zwolnionych pracowników Biblioteki;
– dyrektor powołał radę kierowników, która w styczniu 1957 r. została przekształcona w Radę Biblioteczną (kierownicy oddziałów, kustosze, reprezentant związku zawodowego);
– Biblioteka uporządkowała sprawy finansowe (zadanie to dyrektor powierzył Pani Janinie Jagodzińskiej, która została kierownikiem Działu Administracyjnego);
– w latach 1956 – 1957 podniesiono do rangi oddziałów referaty rękopisów, zbiorów muzycznych i katalogu rzeczowego;
– w 1957 r. w Oddziale Zbiorów Muzycznych powstało Archiwum Kompozytorów Polskich XX wieku;
– w 1968 r. utworzono Oddział Katalogów. Pracownicy tego Oddziału zajmowali się planową melioracją katalogów, tworzeniem duplikatów kart do katalogu przedmiotowego, bieżącym prowadzeniem katalogów alfabetycznych; kierownikami Oddziału były kolejno: Jadwiga Krajewska, Magdalena Freyd i Małgorzata Janiszewska;
c) planowa melioracja katalogu głównego:
– w połowie lat sześćdziesiątych XX wieku w Bibliotece Uniwersyteckiej istniały 4 katalogi alfabetyczne: katalog główny, katalog scalony (obejmował wydawnictwa z lat 1801 – 1915), katalog Szkoły Głównej Służby Zagranicznej (SGSZ), katalog przybytków;
– na opracowanie czekały tzw. karty archiwalne (zasób ok. 70 tysięcy kart katalogowych, które jeszcze w okresie carskim znalazły się poza katalogami BUW);
– taki stan rzeczy utrudniał dostęp do zbiorów czytelnikom a także bibliotekarzom, zwłaszcza katalogującym, dlatego też w latach 1966-1977 uzupełniono katalog główny BUW „materiałami z zasobu kart katalogów szczątkowych: tzw. kart archiwalnych” i katalogu scalonego. W 1980 r. zlikwidowano ostatecznie katalog SGSZ. Do połowy lat siedemdziesiątych ok. 200 tysięcy książek ujętych w tych katalogach zostało przekatalogowanych;
d) biblioteki wydziałowe Uniwersytetu Warszawskiego:
– istnieją 3 biblioteki wydziałowe o zasięgu ogólnokrajowym:
1. Biblioteka Instytutu Historycznego – ok. 140 tys. wol.,
2. Biblioteka Instytutu Geograficznego – ok. 178 tys. jednostek (m.in. największy w Polsce zbiór map),
3. Biblioteka Wydziału Nauk Społecznych – ok. 77 tys. wol. ;
Biblioteka Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku (obecnie Biblioteka Uniwersytetu w Białymstoku) była pierwszą książnicą uniwersalną na terenie północno-wschodniej Polski: ok. 300 000 woluminów (dane za rok 1980), ponad 6 tysięcy użytkowników.
– w 1951 r. powstał Oddział Bibliotek Zakładowych. Do zadań Oddziału należało: zewidencjonowanie stanu i potrzeb bibliotek zakładowych, ustalenie zasad techniki bibliotecznej i zapoznanie z nią osób prowadzących księgozbiory, poprawa stanu opracowania i bezpieczeństwa zbiorów. Pierwszym kierownikiem został Pan Mieczysław Zadrożny – bibliotekarz i społecznik.
– tworzenie sieci bibliotecznej UW :
I) 23 listopada 1956 r. rektor UW prof. Stanisław Turski wysłał do dziekanów pismo okólne, w którym informował, że „koordynacja prac bibliotek zakładowych należy do dyrektora Biblioteki głównej i wszystkie wnioski w sprawach organizacyjnych i personalnych powinny być z nim uzgadniane” ;
II) zgodnie z Zarządzeniem Ministra Szkolnictwa Wyższego z dnia 18 marca 1961 r. w sprawie struktury organizacyjnej i zasad działania biblioteki głównej szkoły wyższej oraz bibliotek przy poszczególnych jednostkach organizacyjnych szkół wyższych podległych Ministrowi Szkolnictwa Wyższego „do zadań biblioteki głównej należały: koordynacja działalności bibliotek zakładowych w zakresie gromadzenia zbiorów, nadzór nad organizacją tych bibliotek, ich obsadą personalną, techniką pracy bibliotecznej, nad ogólnymi zasadami udostępniania zbiorów, a także organizowanie kształcenia i doskonalenia zawodowego pracowników sieci”;
– podstawą polityki BUW wobec bibliotek zakładowych były przyjęte w latach 1956–1958 założenia programowe. Wśród nich m.in.:
– „zbiory i usługi biblioteczne na UW są zdecentralizowane, […] „
– „biblioteki zakładowe realizują wszystkie funkcje biblioteczne: gromadzą, opracowują i przechowują piśmiennictwo, udostępniają je na miejscu, prowadzą wypożyczalnie miejscowe i międzybiblioteczne oraz działalność informacyjną, […]”
– nadzór Biblioteki głównej nad siecią ma charakter koordynacyjny. Formą sprawowania nadzoru jest opiniowanie i wnioskowanie […]”,
– komasacja zbiorów i zapewnienie bibliotekom zakładowym warunków funkcjonowania – plan komasacji zbiorów został zrealizowany. W latach 1960 – 1965 połączono ponad 30 księgozbiorów zakładowych: na 4 wielkich wydziałach powstały warunki rozwoju czytelnictwa;
– starania biblioteki głównej o lokale, stały fachowy personel i pieniądze na zakup zbiorów dla bibliotek zakładowych;
– od czerwca 1960 r. do 1963 r. trwała akcja selekcji i opracowania zbiorów w 47 bibliotekach;
– w latach 70-tych ubiegłego wieku nastąpiło znaczne ograniczenie nadzoru Biblioteki głównej nad siecią bibliotek zakładowych: od 1971 r. w budżecie Uniwersytetu nie przeznaczano pieniędzy na kupno materiałów bibliotecznych dla bibliotek zakładowych, a w 1975 r. Bibliotece cofnięto pieniądze przyznawane do tej pory na prace zlecone w bibliotekach zakładowych;
– niektóre wydziały Uczelni przestały wysyłać do opinii dyrektora BUW Jana Baculewskiego (1912 – 1994) wniosków w sprawach kadrowych, bez uzgadniania z dyrekcją BUW-u przenoszono biblioteki zakładowe do innych pomieszczeń. Biblioteka główna utraciła wpływ na kształtowanie zarobków i wysokości nagród pracowników bibliotek zakładowych;
– starania dyrekcji książnicy uniwersyteckiej zmierzające do przywrócenia dotychczasowych kompetencji spełzły na niczym: przeszkodą uniemożliwiającą powrót do tego, co było okazała się inna koncepcja organizacji sieci bibliotecznej Uniwersytetu Warszawskiego nowego rektora UW prof. Zygmunta Rybickiego;
– stworzono katalog centralny bibliotek zakładowych, który jednak nie objął swoim zasięgiem bibliotek Filii UW w Białymstoku;
– prace nad stworzeniem katalogu rozpoczęły się w 1952 r. Pracownicy bibliotek zakładowych wysyłali do Biblioteki głównej co miesiąc (w 1952 r., a w latach następnych – co kwartał) karty katalogowe opracowanych książek,
– katalog centralny był szczególnie przydatny bibliotekarzom, bibliografom i do realizacji wypożyczeń międzybibliotecznych,
– od 1961 roku tworzono centralny katalog czasopism bibliotek zakładowych; cel – przyspieszenie opracowania czasopism, przekazanie użytkownikom pełnej informacji o zasobie czasopism, zbudowanie jednolitego ogólnouczelnianego zbioru czasopism, wyeliminowanie dubletów i destruktów, scalenie szczątkowych czasopism, zmiana lokalizacji niektórych tytułów czasopism;
– znaczną część opisów bibliograficznych stworzyli pracownicy Oddziału Bibliotek Zakładowych BUW – skatalogowali czasopisma w bibliotekach zakładowych lub skopiowali karty katalogowe;
W 1980 r. zarejestrowanych było ok. 14 000 tytułów czasopism.
W drugiej połowie lat 70-tych XX wieku prawie wszystkie biblioteki zakładowe posiadały własne pomieszczenia.
Cztery ostatnie rozdziały omawianej książki zostały poświęcone poszczególnym oddziałom zbiorów specjalnych. Autorzy tych rozdziałów przedstawili zasady gromadzenia, opracowania i udostępniania zbiorów specjalnych.
Przygotował: Tomasz Leksiński, Oddział Opracowania Zbiorów