Ostatnie dwie dekady XIX w. przyniosły istotne zmiany w obrazie polskiego społeczeństwa, a wśród nich już nie tylko sporadyczny, lecz intensywny i zakrojony na szeroką skalę udział kobiet w aktywności inteligencji zawodowej. Łączyło się to zasadniczo z ogólną sytuacją społeczno-gospodarczą w kraju, umożliwiającą zaangażowanie w szeregi inteligencji również kobiet. Niektóre z nich kształciły się w krajach Europy zachodniej lub w Rosji, w efekcie zapoczątkowanego w latach 60. procesu otwierania uniwersytetów dla kobiet oraz tworzenia specjalnie dla nich zakładów naukowych. Inne zdobywały wiedzę metodą samokształcenia, często uzupełniając ją na Uniwersytecie Latającym, czyli tajnej wyższej uczelni dla kobiet.
Kobiety-inteligentki zaczęły być postrzegane jako nowa, osobna grupa społeczna. Poza wspólnymi z mężczyznami interesami zawodowymi i społeczno-politycznymi, miała ona też własne, odrębne sprawy i problemy. Nieprzypadkowo to z niej właśnie wywodziły się pierwsze działaczki rodzimego ruchu feministycznego, usilnie zabiegające o równe z mężczyznami prawa, a jednocześnie swoją pracą, zaangażowaniem i aktywnością społeczną udowadniające, że tradycyjnie pojmowana rola kobiety, ograniczona do przydzielonych jej funkcji i powinności w życiu rodzinnym staje się nieaktualna i anachroniczna. Potrafiły walczyć o własną pozycję, niezależną od pozycji męża, z kolei w życiu rodzinnym starały się realizować własny sposób postępowania, szczególnie na płaszczyźnie kontaktu z dziećmi.
Izabela Moszczeńska w latach młodości. Wikimedia Commons
Jedną z przedstawicielek tej grupy kobiet, należących do pokolenia urodzonego tuż po powstaniu styczniowym, była Izabela Moszczeńska-Rzepecka (1864-1941), publicystka, działaczka społeczna i polityczna, autorka, a także tłumaczka wielu prac z dziedziny pedagogiki. Historia jej życia i działalności społeczno-zawodowej, to swego rodzaju przyczynek do dziejów polskiej inteligencji. Życiorys ten zawiera bowiem typowe dane odnośnie rodowodu, edukacji, postawy społecznej i politycznej, stylu i warunków życia, a nawet wzoru osobowości. Była aktywna na wielu polach, a ze względu na odważne poglądy i niemniej śmiałe wypowiedzi oraz niesłabnące zaangażowanie we wszystko co robiła, można ją nazwać „pokojową rewolucjonistką”. W Gabinecie Rękopisów BUW przechowujemy maszynopis „Wspomnień” Izabeli Moszczeńskiej, dzięki któremu możemy przyjrzeć się historii jej życia.
Dokument ten jest interesującym przykładem tekstu o podwójnym autorstwie: samej Moszczeńskiej oraz jej córki, historyczki oświaty, Hanny Pohoskiej (1895-1953), która przygotowała maszynopis z elementami rękopisu, z nadzieją na przyszłą publikację. Losy tych materiałów były równie zawiłe jak samo życie Izabeli Moszczeńskiej, które w ciekawy i często zaskakujący sposób przeplata się ze zbiorami Gabinetu Rękopisów BUW.
Izabela Moszczeńska – Rzepecka (1864-1941). Wikimedia Commons
Maszynopis „Wspomnień” został przekazany Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie w 1955 r. przez Jana Rzepeckiego (1899-1983), syna Izabeli Moszczeńskiej. Poprzedzony jego objaśnieniami, składa się z sześciu rozdziałów: „Moje gniazdo rodzinne. Wspomnienia z dzieciństwa. 1864-1878”, „Moje lata szkolne. 1878-1880”, „Młodość na wsi. 1880-1890”, „Wyrzuceni z gniazda. 1890-1894”, „Ciężkie lata. 1894-1904” i „Bojowe lata. 1904-1914”. Hanna Pohoska skomponowała je na podstawie spisanych przez matkę wspomnień oraz jej dzienników i listów, a następnie uzupełniła własnym komentarzem. Poszczególne zapiski poddała skrótom, informując o tym, jak wyglądały oryginały i jakie tematy pominęła w swoim wyborze. Listy przekazała we własnych odpisach i także w autorskim opracowaniu. Ostatni rozdział, poświęcony okresowi poprzedzającemu wybuch I wojny światowej, został przekazany w trzech wersjach: rękopiśmiennej, pierwszej wersji maszynopisu oraz maszynopisu poprawionego. Całość uzupełniona jest bibliografią prac Moszczeńskiej (w wersji rękopiśmiennej i maszynopisowej), jej krótką biografią, wstępem, a także indeksem osobowym.
Początek rękopisu obejmuje spis rozdziałów, opis i konspekt planowanego wydawnictwa oraz dwie redakcje wstępu. Pierwsza wersja była przygotowywana od 1945 r. i została ukończona przez Hannę Pohoską w styczniu 1948 r. Kolejną wersję stanowią liczne uwagi do pierwotnej treści wstępu, przygotowane przez Jana Rzepeckiego i ukończone przez niego w Krakowie w kwietniu 1948 r.
Plan wydania „Wspomnień i listów” Izabeli Moszczeńskiej-Rzepeckiej w opracowaniu Hanny Pohoskiej.
Rps BUW nr inw. 406
Jak dowiadujemy się ze wstępu, Moszczeńska zaczęła pisać wspomnienia w 1934 r. i starała się kontynuować tę pracę do 1939 r. Udało jej się ukończyć wspomnienia z dzieciństwa oraz napisać fragmenty zawarte w końcowej części rozdziału szóstego pt. „Bojowe lata”. Historię swego życia odtwarzała powoli i z dużym trudem, wkrótce po odzyskaniu sprawności w rękach po ciężkim ataku paraliżu, któremu uległa w maju 1934 r. Ustępy wspomnień, które znalazły się w końcowej części rozdziału szóstego, pisała w fazie jeszcze większego osłabienia, przewidując rychłą śmierć po przebyciu jesienią 1937 r. kolejnego ataku, który niemal przypłaciła życiem.
Rozdział pierwszy wypełnia głównie opis stosunków społecznych i narodowościowych w zaborze pruskim na przykładzie rodzinnych okolic autorki, Rzeczycy pod Inowrocławiem, w drugiej połowie XIX w. Moszczeńska opisuje wkład swoich rodziców w powstanie styczniowe, a także charakter oporu miejscowej ludności przeciwko późniejszej polityce Kulturkampfu. Tworzy krótkie portrety swoich przodków, m.in. babki Adaminy z Bielskich Moszczeńskiej, rodziców oraz krewnych. Opisuje piękno rodzinnych okolic, a także swoje dzieciństwo, poświęcając najwięcej uwagi zasadom wychowawczym oraz wykształceniu, jakie odebrała w domu, a także edukacji swoich sióstr na poznańskich, krakowskich i warszawskich pensjach. Fragmenty tych wspomnień zostały opublikowane na łamach czasopisma „Znak” w 1977 r.
Rozdział 1. „Moje gniazdo rodzinne. Wspomnienia z dzieciństwa. 1864-1878”, napisane przez Izabelę Moszczeńską-Rzepecką w latach 1934-1939.
Drugi rozdział wspomnień został zredagowany na podstawie tekstu opublikowanego w książce „Szkoła Jadwigi Sikorskiej w Warszawie” z 1927 r. i uzupełniony o fragmenty pominięte w druku, a odnalezione w rękopisie. Moszczeńska opisuje tu stosunkowo liberalne zasady panujące na pensji oraz tajne nauczanie patriotyczne. Przedstawia również sylwetki najciekawszych jej zdaniem nauczycieli, w tym Piotra Chmielowskiego i Tadeusza Kramsztyka. Podsumowuje także wpływ warszawskiej edukacji na swój rozwój intelektualny.
Warto w tym miejscu nadmienić, że w zbiorach Gabinetu Rękopisów przechowujemy wspomnienia Stefana Kramsztyka, z zawodu lekarza, z pasji działacza społecznego i publicysty, będącego synem Tadeusza Kramsztyka, który w „Zakładzie Naukowym” Jadwigi Sikorskiej wykładał fizykę i kosmografię. Odnajdujemy w nich kilka interesujących uzupełnień naszej dotychczasowej wiedzy o tej szkole. Wykształcenie odebrało tam bardzo wiele kobiet znanych później w różnych dziedzinach. Wśród nich była właśnie Izabela Moszczeńska, którą Tadeusz Kramsztyk uważał za jeden z najwybitniejszych kobiecych umysłów wśród swoich uczennic.
Trzeci rozdział wspomnień Pohoska skomponowała, łącząc komentarzem niektóre partie dziennika matki z lat 1880-1890 oraz wybrane listy do rodziny. Po powrocie z warszawskiej pensji Moszczeńska spędziła aż dziesięć lat w majątku rodziców jako „panna na wydaniu”, pomagając w prowadzeniu domu, opiekując się matką, a potem chorym ojcem. Pohoska na podstawie dziennika opisuje często bliski depresji stan psychiczny matki w tym okresie. Powodem była monotonia oraz nuda wiejskiej egzystencji, a także bierność, wymuszona odcięciem od wielkomiejskiego życia towarzyskiego i kulturalnego. Moszczeńska prowadziła wówczas dziennik nieregularnie, często z bardzo długimi przerwami. Jak relacjonuje Pohoska, obejmował on zaledwie dwa cienkie zeszyty szkolne. Wybór fragmentów pokazuje podejmowane pomimo wszystko przez Moszczeńską próby aktywności intelektualnej, w tym samokształcenia, pozwalając odtworzyć jej lektury z tego czasu oraz refleksje towarzyszące pierwszym próbom literackim i publicystycznym. Wyraźnie widoczny jest w nim wątek psychologicznych i pedagogicznych zainteresowań autorki, w tym twórczością Juliana Ochorowicza.
Rozdział 3. „Młodość na wsi 1880-1890”, tekst opracowany przez Hannę Pohoską na podstawie dziennika spisywanego przez Izę Moszczeńską w latach 1880-1890 oraz jej listów do rodziny.
Izabela Moszczeńska wiele zawdzięczała pierwszemu polskiemu psychologowi z tytułem doktora, którego poznała w rodzinnej Rzeczycy, w czerwcu 1885 r. Pod wpływem tego spotkania zaczęła nie tylko interesować się psychologią i czytać książki psychologiczne, ale spróbowała również tłumaczyć obcojęzyczną literaturę psychologiczną na język polski. Rok 1885 w swoich wspomnieniach nazwała nawet swoim „rokiem ochorowiczowskim”. W zbiorach Gabinetu Rękopisów przechowujemy pierwszy tom niepublikowanego wcześniej podręcznika Juliana Ochorowicza pt. „Psychologia uczuć”, który jakiś czas temu został po raz pierwszy odczytany, przepisany i ma szansę na wydanie drukiem.
Kolejne trzy rozdziały „Wspomnień” skomponowane zostały z fragmentów dzienników z lat 1890-1897 i korespondencji (w tym grypsów więziennych) Izabeli, wybranych jej utworów literackich o treści autobiograficznej oraz listów Jana Moszczeńskiego. Pokazują ciężką sytuację materialną rodziny po sprzedaży majątku. Ich motywem przewodnim są jednak kolejne etapy działalności pedagogicznej, edukacyjnej, publicystycznej, feministycznej i patriotycznej, aż do wybuchu I wojny światowej, ze szczególnym uwzględnieniem strajku szkolnego w 1905 r. oraz działalności konspiracyjnej (w tym trzy lata uwięzienia) Moszczeńskiej. Opisują także jej życie prywatne: małżeństwo, wagę, jaką przywiązywała do właściwego wychowania i edukacji obojga swoich dzieci, owdowienie i konieczność samodzielnego utrzymania rodziny.
Szczególnie dużo miejsca w swoich wspomnieniach Izabela Moszczeńska poświęciła działalności politycznej i niepodległościowej. Wyrosła w domu o silnych tradycjach patriotycznych, w wielkim szacunku do powstań narodowych i niezachwianej wierze w odzyskanie niepodległości. Nic więc dziwnego, że w dorosłym życiu zaangażowała się w działalność konspiracyjną. Początkowo była gorącą zwolenniczką Legionów Polskich i Józefa Piłsudskiego, a o jej poparciu dla marszałka świadczyć może choćby fakt, że na front wysłała swego piętnastoletniego syna, Jana Rzepeckiego, który przydzielony został do 1 Pułku Piechoty Legionów Polskich. W 1913 r. Moszczeńska stała się inicjatorką i współzałożycielką Ligi Kobiet Polskich Pogotowia Wojennego, organizacji niepodległościowej propagującej ideę legionową. W zbiorach Gabinetu Rękopisów znajduje się kilka druków ulotnych wydanych przez Ligę, w tym jeden szczególnie cenny, podpisany imieniem i nazwiskiem Izabeli Moszczeńskiej.
Ostatnia część tekstu pt. „Zamknięcie. Życie i działalność Izy Moszczeńskiej-Rzepeckiej w latach 1914-1941” obejmuje dziesięć stron rękopisu pióra Hanny Pohoskiej oraz 11 stron maszynopisu z poprawkami i uzupełnieniami, napisanego przez Jana Rzepeckiego. Fragment ten opisuje aktywność polityczną i wojskową Izabeli Moszczeńskiej w czasie I wojny światowej, jej współpracę z organami administracji rządowej i samorządowej, a także działalność pedagogiczno-społeczną i publicystyczną w okresie II Rzeczypospolitej. W Polsce niepodległej nazwisko Moszczeńskiej kojarzone było z ruchem narodowym. Jej artykuły pojawiały się w sympatyzującym z nim „Kurierze Warszawskim”. Poruszała w nich głównie tematy wychowania, oświaty, opieki społecznej, a także spraw kobiecych.
„Zamknięcie. Życie i działalność Izy Moszczeńskiej-Rzepeckej w latach 1914-1941”, spisane przez Hannę Pohoską z poprawkami i uzupełnieniami Jana Rzepeckiego.
Każdy z powyższych rozdziałów zawiera dodatkowo odręczne uwagi i komentarze Jana Rzepeckiego. Są to uzupełnienia, weryfikacja części informacji zgodnie z zapamiętanym przez niego przebiegiem zdarzeń, choć na pierwszy plan wysuwają się przede wszystkim poprawki ortograficzne, interpunkcyjne i stylistyczne. Były one nanoszone przez niego w ciągu kilku lat, także po śmierci Hanny Pohoskiej.
Izabeli Moszczeńskiej bardzo zależało na spisaniu wspomnień ze swego bogatego życia. Choroba ostatecznie pokrzyżowała te plany, dlatego jego realizację przejęły dzieci, a więc osoby, które odegrały własną rolę w historii opowiedzianej przez matkę. Miało to kluczowe znaczenie dla pierwotnego opracowania „Wspomnień.” Z jednej strony córka i syn występują w roli autorów opracowania krytycznego, z drugiej zaś są czynnymi uczestnikami lub świadkami większości omawianych wydarzeń. Przygotowany dzięki ich wysiłkom materiał ma charakter metaźródłowy – jest zarówno źródłem pierwotnym, jak i wtórnym, stając się tym samym pomostem łączącym badacza ze światem, w którym żyła i działała Izabela Moszczeńska.
Izabela Moszczeńska-Rzepecka z dziećmi. Wikimedia Commons
Życie dopisało niedawno ciąg dalszy do historii życia Izabeli Moszczeńskiej. Kilka miesięcy temu nakładem Wydawnictw Uniwersytetu Warszawskiego ukazała się edycja jej wspomnień i listów w opracowaniu prof. Adama Fijałkowskiego oraz Magdaleny Rzepki z Wydziału Pedagogicznego UW. Niedługo później w Bibliotece Cyfrowej Crispa został udostępniony skan prezentowanego w ramach „Obiektu miesiąca” opracowania Hanny Pohoskiej, jednakże w wersji nieco różniącej się od edycji książkowej. Źródło historyczne przechowywane w Gabinecie Rękopisów BUW dodatkowo zawiera niekompletną bibliografię prac Izabeli Moszczeńskiej, teksty jej przemówień i notatki z lat 1907-1930, a także wspomnienie Wandy Pełczyńskiej o Hannie Pohoskiej, spisane w 1953 r., niedługo po jej śmierci. Te nieuwzględnione w książce materiały są dziś dostępne dla wszystkich zainteresowanych w Crispie, jednak z powodu niewygasłych jeszcze praw autorskich można z nich korzystać wyłącznie z komputerów zainstalowanych na terenie BUW.
Rps BUW nr inw. 406
Izabela Moszczeńska „Wspomnienia”.
https://crispa.uw.edu.pl/object/files/698030/
Łukasz Ratajczak, Gabinet Rękopisów
Bibliografia
Moszczeńska Izabela „Wspomnienia i listy”. Wstęp i opracowanie Adam Fijałkowski, Magdalena Rzepka. Warszawa 2022 (BUW WD LA2375.P62 M68 2022)
Pogracka-Michalak Izabela „Twórczość publicystyczna Izabeli Moszczeńskiej”. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica nr 2 (20) 2013
https://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.hdl_11089_4043
Stopińska-Pająk, A. „Wkład Izabeli Moszczeńskiej w rozwój polskiego ruchu kobiecego”, [w:] „Rola i miejsce kobiet w edukacji i kulturze”, red. W. Jamrożek, D. Żołądź-Strzelczyk. Poznań 2001, t. 2, s. 57–68 (BUW WD LC2300.P7 R647 1998 t.2)
„Wspomnienia i listy Izy Moszczeńskiej-Rzepeckiej” (dokument elektroniczny). Reprodukcja cyfrowa, komentarze do dzieł Ewa Piskurewicz. Warszawa 2001 (Gabinet Rękopisów BUW, C.74).