Niezwykłe losy pewnej książki – z doświadczeń bibliotekarstwa „śledczego”

Kilkanaście lat temu, w trakcie przeprowadzki zbiorów Gabinetu Starych Druków do nowego gmachu, naszą uwagę zwróciła niewielka książka z wytłoczonym na grzbiecie, bardzo intrygującym napisem „The Landgrave of Hessen 1596 with Shakespeare’s Mss. Notes”. Drukowane w Londynie dzieło The Landgrave of Hessen his princelie receiuing of her Maiesties embassador… (1596) zawiera relację Edwarda Moningsa (zm. 1602) z poselstwa królowej Elżbiety I na dwór landgrafa Hessen-Kassel Maurycego (1572-1632). Powodem tej ceremonialnej wizyty był chrzest córki księcia Maurycego, Elżbiety, której matką chrzestną została królowa angielska. Istotnie, na stronie tytułowej druku uwagę przyciąga rękopiśmienny zapis “William Shakespeare”. Drugi autograf, w nieco skróconej formie „Wm Shakespear”, postawiony tą samą ręką widnieje na końcu tekstu. Ponadto, na marginesach umieszczono adnotacje odnoszące się do treści dzieła. Pierwsze pytanie, które się wówczas nasunęło – czyżby w zbiorach BUWu znalazła się nieznana książka z biblioteki wielkiego dramatopisarza? Charakter pisma owych notatek przypominał bowiem nieliczne zachowane autografy Szekspira. Ponieważ dotychczas nie odnaleziono żadnych dokumentów ani rękopisów pisanych ręką Szekspira, byłoby to wydarzenie na miarę światową. W takiej sytuacji zwróciliśmy się z prośbą o konsultacje do Instytutu Anglistyki UW. Jednak szczegółowe badania, próby odczytania marginaliów i identyfikacja stylu pisma, prowadzone przez dr Annę Ceterę i prof. Małgorzatę Grzegorzewską z Instytutu Anglistyki UW oraz dr Susan Davis z Royal Commision on Historical Manuscripts w Londynie, ostatecznie wykluczyły tę hipotezę. Okazało się, że autorem owych zapisek był William Henry Ireland (1777-1835), znany fałszerz, twórca tzw. “Biblioteki Szekspira”. Jak wiadomo, biografia Williama Szekspira wciąż pozostaje jedną z największych zagadek historii literatury. Niektórzy badacze dowodzą nawet, że autorem dramatów była nieznana osoba, która ukryła się pod nazwiskiem aktora występującego na ówczesnej londyńskiej scenie. Z całego życia Williama Szekspira pozostało jedynie sześć podpisów, przy czym ich autentyczność jest z różnych przyczyn przez badaczy kwestionowana. W tej sytuacji odnalezienie książki z osobistym podpisem Szekspira, nieco różniącym się od poprzednich lecz zgodnym z duktem pisma epoki, byłoby niezwykłym wydarzeniem. Pomimo tego, że podpis nie jest autentyczny, omawiany wolumin jest pod wieloma względami pozycją wyjątkową.

Pomijając niezwykle ciekawy wątek treściowy publikacji i okoliczności jej powstania, równie interesująca i zawiła okazała się droga tej książki od oficyny wydawniczej w Londynie do warszawskiej książnicy. Poselstwo powróciło z Niemiec do Anglii 7 października 1596 r., książka została zarejestrowana do druku już 26 października, a wydana miesiąc później, bowiem jej pierwszy niezidentyfikowany właściciel podpisał się już 26 listopada 1596 r., czyli miesiąc po zgłoszeniu książki do druku. Było to jak na owe czasy tempo niezwykłe. Prawdziwe zagadki rozpoczynają się w dalszych latach funkcjonowania tego egzemplarza w przestrzeni kulturalnej Europy. Następny znak własnościowy sugeruje, że książka znalazła się na terenie Niemiec, a jej właścicielem był Ernst Ludwig Landgraf von Hessen-Darmstadt (1667-1739). Na wyklejce górnej recto znajduje się bowiem pieczęć, a właściwie jej lustrzane odbicie, w postaci splecionego monogramu pod koroną z literami “EL”. Być może w trakcie ponownego oprawiania książki pod koniec XVIII w. usunięto papier ochronny, na którym była umieszczona pieczęć a jej odbicie na wyklejce pozostało. Znak ten został następnie zaklejony, bowiem na papierze pozostały ślady kleju. Obecnie monogram ten znany jest jedynie z portalu nad wejściem do pałacu w Darmstadt, który zbudował książę Ernst Ludwig, brak natomiast potwierdzenia w źródłach aby jej właściciel używał tej pieczęci jako książkowego znaku własnościowego. Pod koniec XVIII w. książka ponownie zawędrowała do Anglii i dalsza jej historia związana jest z osobą wspomnianego wyżej Williama Henry’ego Irelanda (1777-1835) i fałszerstwem tzw. Biblioteki Szekspira. XVIII wiek, a zwłaszcza jego druga połowa to okres rosnącego zainteresowania Szekspirem i intensywnych poszukiwań pamiątek pozostałych po wielkim poecie. Jednym z takich poszukiwaczy był ojciec Williama Henry’ego, Samuel (zm. 1800), pisarz, sztycharz i kolekcjoner. William Henry był nieślubnym dzieckiem, wychowywał się w domu swojego ojca i uchodził za nieudacznika, który nie był w stanie ukończyć żadnej ze szkół, do których go posyłano. Po powrocie z Francji, w 1794 roku znalazł zatrudnienie w kancelarii adwokackiej. Aby się wkupić w łaski ojca postanowił w szczególny sposób „spełnić” jego marzenia fałszując szereg prywatnych listów, rękopisy sztuk, imitując podpis Szekspira na kilkudziesięciu książkach i uzupełniając je licznymi marginaliami. W kancelarii znalazł znakomite źródło pozyskania fragmentów papieru czerpanego oraz zbiory historycznych testamentów jako wzory do imitacji pisma. Dla uwiarygodnienia swojej działalności przycinał i opalał papier, spisał nawet inwentarz rzekomo odnalezionych druków z biblioteki Szekspira, który również podarował swojemu ojcu. Wypytywany przez ojca przedstawił historię o rzekomym spotkaniu pewnego bogatego dżentelmena ukrytego pod inicjałami „M.H.”, który powierzył mu te dokumenty, a wersję tę potwierdził przyjaciel, wcielając się w postać nieznajomego ofiarodawcy. Zorganizowana przez Samuela w 1796 r. wystawa tej kolekcji wywołała sensację oraz szereg polemik znanych szekspirologów. W jednym teatrów trwały w tym czasie próby przygotowywanej do wystawienia „odnalezionej” przez Williama Henry’ego nieznanej sztuki Szekspira „Vortiger”. W atmosferze skandalu, William Henry przyznał się do fałszerstwa i uciekł z Londynu. Po śmierci Samuela Irelanda „Biblioteka Szekspira”, a w niej także „nasza” książka, została sprzedana nieznanemu właścicielowi na aukcji Sotheby’s w 1801 r.

Kolejny znak własnościowy na książce prowadzi nas ponownie na dwór książąt heskich do Darmstadt. Na okładzinie górnej verso znajdują się dwa ekslibrisy ornamentacyjne z napisem „Ernst Ludvig Bibliothek” pod koroną. Książka należała zatem do prywatnej kolekcji (Kabinettsbibliothek) ostatniego księcia Hessen-Darmstadt, Ernsta Ludwiga (1868-1937), bibliofila i założyciela wydawnictwa Ernst Ludwig Presse. Po rezygnacji z funkcji landgrafa sprzedał on landowi bibliotekę zamkową. Czy warszawski wolumin był jej częścią trudno jednoznacznie rozstrzygnąć, wiadomo natomiast, że nie była odnotowana w katalogach obecnej Universitäts-Landesbibliothek. Część zbiorów z dawnej Heskiej Biblioteki Wielkoksiążęcej po II wojnie światowej dotarła do Warszawy i została wcielona do zbiorów BUW, brak jednak pieczęci, które znajdujemy na księgach z tej kolekcji. Niewykluczone, że tak ważna dla historii rodu książęcego książka była przechowywana wraz z prywatnymi zbiorami sztuki Ernsta Ludwiga w jego rezydencji w Karpnikach (niem. Fischbach) k. Jeleniej Góry i stąd przewieziono ją do Warszawy.

Pozostaje jeszcze dodać, że równie interesujące są marginalia na kartach egzemplarza BUWu, wyróżniające się w porównaniu do innych znanych obecnie kilkunastu książek z tzw. „Biblioteki Szekspira”. Marginalia te, ich historyczny i filologiczny kontekst zostały obszernie omówione w publikacjach, w tym jednej w języku angielskim:

• A. Cetera, M. Czapnik, M. Grzegorzewska, Szekspirowski apokryf (Egzemplarz „The Landgraue of Hessen… [1596] Edwarda Moningsa w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie), „Przegląd Humanistyczny”, 2003, nr 1, s.71-87.
• A. Cetera, M. Grzegorzewska, Fałszerstwo prawie doskonałe (Marginalia Williama Irelanda w książce Edwarda Moningsa “The Landraue of Hessen… [1596] w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie), „Przegląd Humanistyczny”, 2004 nr 4, s. 133-143.

• A. Cetera, History on the Margins: Shakespeare’s Forgery in The Langrave of Hesse (1596) by Edward Monings in the Early Printed Books Collection of the Warsaw University Library, “Anglia-Zeitschrift für Englische Philologie”, 125, 2007, z. 2, s. 239-265.

Marianna Czapnik, Gabinet Starych Druków