Jeszcze do niedawna ta grupa zbiorów bez trudu kryła się – ze względu na niewielkie rozmiary (średnio ok. 40 x 40 mm) ‒ gdzieś w przepastnych zakamarkach prywatnych domów kolekcjonerskich. Od kilkunastu lat na rynku antykwaryczno-aukcyjnym zaczęły się pojawiać pierwsze obiekty. Dzisiaj stanowią swoistą ozdobę kolekcji bibliotecznych i muzealnych. Niektóre z nich są prawdziwymi rarytasami. A nie są to zbiory nowe. Często zalicza się je do narodowych pamiątek, które miały swój początek we Francji, po upadku powstania listopadowego. Jak twierdzi znany kolekcjoner Marek Sosenko ‒ emigracja polska znalazła się wtedy w bardzo trudnej sytuacji materialnej i z inicjatywy społeczności Paryża i Lyonu pojawiły się medale poświęcone bohaterskim Polakom, za które uzyskiwano tak potrzebne materialne wsparcie. Uznano je za pierwsze znaczki kwestarskie. W późniejszym okresie na balach dobroczynnych rozprowadzano kotyliony z orzełkami. Cieszyły się dużym powodzeniem wśród ludności francuskiej, która chętnie Polaków wspierała. W literaturze zarówno polskiej jak i obcej XIX wieku bohaterowie brali udział w różnego rodzaju kwestach (wentach), filantropia była nieodzownym elementem postawy osób społecznie zaangażowanych, wręcz nieodzowną powinnością pewnych grup społecznych, vide ‒ „Lalka” Prusa. Czy istniały już znaczki? Chyba jeszcze nie. A wcześniej ‒ w Panu Tadeuszu pojawił się chyba najsłynniejszy kwestarz w polskiej literaturze ‒ ksiądz Robak, bernardyn czyli Jacek Soplica. Sam Marcel Proust wspierał dobroczynne wenty, za co (nie do końca jest to wiadome, że właśnie za to) pewnego razu dostał od sąsiadki ‒ organizatorki tych imprez poduszkę obszytą koronkami ręcznej roboty i list. I jak pisze słynna Celesta Albaret „…Pan Proust nie przyjął poduszki ale list uznał, że jest „zachwycający” pełen serdeczności i szlachetnych uczuć.”(zob. C. Albaret: Pan Proust. Warszawa 1976. BUW Wolny Dostęp: PQ 2631 R63 Z535165 1976). W czasie pierwszej wojny światowej wielkie kwesty organizowała Rada Głowna Opiekuńcza. W zbiorach GDŻS BUW znajduje się kilka druków obrazujących ten temat. Najbardziej efektownym jest plakat zaprojektowany przez Stefana Norblina Ratujcie Dzieci! informujący o Wielkiej Kweście Ogólnokrajowej, organizowanej właśnie przez Radę Główną Opiekuńczą w czerwcu 1916 roku z przepięknym aniołem ochraniającym swoimi skrzydłami dwójkę dzieci. W naszych zbiorach znajduje się także znaczek charytatywny z tym samym aniołem z plakatu Stefana Norblina, a więc najprawdopodobniej zaprojektowany przez tego autora. Tych znaczków pod hasłem „Ratujmy dzieci” pojawiło się wiele i to w różnych regionach kraju. Znaczki kwestarskie najczęściej są omawiane, bądź prezentowane z okazji obchodów różnych wydarzeń historycznych, traktowane są jako obiekty patriotyczne, gdyż udział w kwestach, z okazji których były organizowane świadczył o patriotycznej postawie, dzisiaj powiedzielibyśmy może – obywatelskiej. Organizowanie kwest i ich powodzenie, w tak ciężkich czasach świadczyło bowiem o ogromnym oddaniu społeczeństwa w budowaniu nowego państwa i o przekonaniu o konieczności wsparcia osób znajdujących się w potrzebie.
Niewiele jest literatury poświęconej tej problematyce. Wyjątkiem jest publikacja Andrzeja Paszty i Juliusza Sętowskiego Przypinki kwestarskie i cegiełki w Częstochowie w latach 1915-1924 (BUW sygn. 1138796 – księgozbiór podręczny GDŻS BUW), przygotowana w Ośrodku Dokumentacji Dziejów Częstochowy Muzeum Częstochowskiego, wydana przy wsparciu Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego (Oddział im.Władysława Terleckiego w Częstochowie) oraz Muzeum Częstochowskiego.
W przedmowie autorzy piszą:
kwestowanie uliczne jest od dawna znaną formą zbierania pieniędzy. Powodzenie przedsięwzięcia było możliwe wówczas, gdy cel zaakceptowali darczyńcy, a kwestarze dotarli do jak największej liczby obywateli. Zbiórki odbywały się na najruchliwszych ulicach miasta, przy skrzyżowaniach dróg, w pobliżu kościołów, zazwyczaj w dni świąteczne, głównie jednak w niedziele. Datki były zbierane do woreczków lub puszek. Kwestarze chodzili zazwyczaj parami – jedna osoba trzymała puszkę, a druga przypinała szpilką zadrukowany papierowy znaczek do klapy lub rękawa ubrania. Przypięcie zadrukowanego papierka było swego rodzaju pokwitowaniem złożenia darowizny. W obecnych czasach postęp wyparł już tradycyjną szpilkę i podczas najbardziej znanej corocznej kwesty Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy tradycyjne czerwone serduszka przykleja się do ubrania darczyńcy. Stara przypinka kwestarska stała się nalepką kwestarską.
Powyższe cechy kwest organizowanych w Częstochowie można przyjąć za ogólnopolskie, gdyż w całym kraju kwesty miały podobny charakter. Wspominając o znaczkach kwestarskich trzeba pamiętać o istnieniu bardzo podobnego rodzaju obiektów, jakim są cegiełki. Najczęściej omawia się je razem. W GDŻS BUW zbiór cegiełek (wprawdzie niewielki), wyodrębniono z innych grup zbiorów i stworzono z nich odrębną kolekcję.
Najważniejszym aspektem wszystkich kwest były ich cele.
Cytowani już autorzy, po analizie treści znaczków do których mieli dostęp, napisali:
Cele, na które zbierano fundusze, były z założenia chwalebne, gromadzono je na: chorych, Czerwony Krzyż, Biały Krzyż, biedne dzieci, dzieci bezdomne, na ochronki, na powodzian, na harcerstwo, instytucje filantropijne, kolonie letnie, organizacje polityczne, oświatę, na wpisy szkolne dzieci robotniczych, budowę szkół, plebiscyt na Śląsku, upamiętnienie rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki, Legiony Polskie, Wojsko Polskie, rekrutów, rannych żołnierzy, Sodalicję Mariańską, żydowskie organizacje kulturalne i oświatowe, dla Wilna.
Kolekcja znaczków kwestarskich w GDŻS BUW liczy 347 jednostek, w tym 48 współczesnych. Najstarsze pochodzą z 1916 roku. Organizatorami kwest były różne instytucje i organizacje: Rada Główna Opiekuńcza, Komitet Opieki nad Sierotami po Poległych, Polskie Towarzystwo Pomocy Ofiarom Wojny, Towarzystwo Opieki nad Inwalidami Polakami, Pogotowie Opiekuńcze dla Dzieci, Towarzystwo Gniazd Sierocych, Zakład św. Teresy (Warszawa Powiśle), Towarzystwo Opieki nad Dziećmi, Towarzystwo Szkoły Ludowej, Polska Macierz Szkolna, Towarzystwo Czytelni m. Warszawy, Centralny Komitet Plebiscytowy przy Warszawskiej Dyrekcji Kolejowej, Towarzystwo Nauk Chrystusowych św. Wincentego a Paulo, Towarzystwo Pomocy Kobiet, Koło Polek, Łódzkie Chrześcijańskie Towarzystwo Dobroczynności, Polski Komitet Pomocy Sanitarnej, Polskie Towarzystwo Czerwonego Krzyża, Polska Partia Socjalistyczna, Komitet Obywatelski Niesienia Pomocy Biednym, Polski Biały Krzyż, Towarzystwo Samarytanin.
Miejscem organizowanych kwest jest przede wszystkim Warszawa, ale pojedyncze dotyczą, Skierniewic, Łowicza, Kalisza, Łodzi, Ciechanowa, Kobyłki, Krakowa, Radomia, Rzgowa, Lwowa, wiele nie zostało zidentyfikowanych. Większość znaczków ma formę papierową niektóre są metalowe, a niektóre w postaci płóciennych, kolorowych kwiatuszków.
Zwykle cel kwesty jest uwidoczniony na awersie w formie graficznej, symbolicznej, np. na znaczku z 1916 roku z orzełkiem napis „Kochaj co Twoje” lub na innym też z orzełkiem tylko data 5.XI.1916 (Akt 5 listopada, utworzenie Rady Regencyjnej). W większości przypadków cel został wyrażony słownie. Najczęściej jest to: na internowanych legionistów, na odzież dla zwolnionych legionistów, na rodziny legionistów, dla dzieci legionistów – na dom rodzinny, gwiazdka dla legionistów, na święcone dla żołnierza, na gwiazdkę dla chorego żołnierza, z okazji kolejnych rocznic powstania styczniowego, na weteranów 1863 roku, setnej rocznicy śmierci Jana Kilińskiego, na żołnierza w polu, na obrońców ojczyzny, pomoc rannym frontu, na rannych żołnierzy, na jeńców Polaków, na fundusz wyborczy PPS, ratujmy Górny Śląsk, na pomoc braciom w Niemczech, ofiara na rzecz Bursy przemysłowej dla dziewcząt sierot po polskich rodakach i ofiarach wojny, dla sierot po poległych, na ofiarę na dar narodowy 3-go Maja (TSL), na Polską Macierz Szkolną, na ubogą dziatwę szkolną, na wpisy szkolne, na książki szkolne, na szkołę polską, na wpisy dla niezamożnych uczniów przy Szkole Handlowej Realnej Kupiectwa Łódzkiego, patronat nad młodzieżą rzemieślniczą, na oświatę robotniczą, na bursy dla młodzieży szkolnej, na Dom Ludowy w Warszawie, na schronisko dla dzieci i przytułek dla starców w Łowiczu, na Ochotniczą Straż Ogniową w Kobyłce, na najnieszczęśliwszych ewakuowanych, zbiórka ciepłej odzieży, ofiarom wojny, na fundusz zapasowy rady Zjazdów Organizacyi [!] polskich niesienia pomocy dla ofiar wojny, na pogorzelców miasta Rzgowa, na schronisko dla sierot „Sienkiewiczówka”, na kolonie letnie dla dzieci szkół ludowych i co dzisiaj może brzmieć humorystycznie – kwesta na trepki dla dziatwy szkół miejskich (chodzi prawdopodobnie o obuwie do noszenia przez dzieci w szkole, którego zakup stanowił dla pewnych grup społecznych problem). W wielu przypadkach trudno określić zarówno cel kwesty jak i okres i miejsce, w którym była organizowana. Zaprezentowane cele kwest umieszczone na znaczkach znajdujących się w zbiorach GDŻS BUW dają pewien obraz działalności różnych organizacji społecznych Polski międzywojennej.
Dzisiaj najbardziej znane akcje charytatywne i zarazem najbardziej rozpoznawalne znaczki kwestarskie to: Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy, Góra Grosza, Pomóż Dzieciom Przetrwać Zimę, Pajacyk – Dożywiamy Głodne Dzieci, Dzień Papieski, Święto Dziękczynienia. Należy tutaj podkreślić ogromną rolę różnych organizacji społecznych jak Polskiej Akcji Humanitarnej, Caritasu czy człowieka-instytucji ‒ Jerzego Owsiaka , w organizowaniu współczesnych akcji charytatywnych.
Znaczki kwestarskie są w posiadaniu osób prywatnych, kolekcjonerów ale także muzeów i bibliotek. Posiada je Muzeum Niepodległości w Warszawie, Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku, Centralna Biblioteka Wojskowa, Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi i wiele innych tego typu placówek. Znaczki kwestarskie stanowią znakomity materiał badawczy zarówno pod względem graficznym, jak i treściowym. Stanowią interesujący materiał dla historyków i badaczy z innych dziedzin. Czasami są jedynym materialnym śladem organizowania akcji charytatywnych w danym mieście i działalności konkretnej organizacji.
Emilia Słomianowska-Kamińska, Gabinet Dokumentów Życia Społecznego