Cel narodowy i dobroczynny, czyli o telegramach patriotycznych

Jedną z ciekawszych kolekcji gromadzoną i przechowywaną w Gabinecie Dokumentów Życia Społecznego BUW jest kolekcja telegramów patriotycznych (zwanych też kościuszkowskimi bądź narodowymi).
Początkiem kolekcji był zakup pierwszych pięciu telegramów  w 2007 r. Obecnie zbiór liczy 109 sztuk: 38 zostało poddanych konserwacji i opracowaniu w katalogu OPAC BUW (sygn. DU X P.17[6011]j – DU X P.17[6047]j, DU X P.17[6049]j), 46 jest już po konserwacji i w trakcie opracowania, a 25 czeka na konserwację i opracowanie. 37 telegramów o sygnaturach DU X P.17[6011]j do [6047]j jest udostępnionych w bibliotece cyfrowej e-bUW.

Pierwsze telegramy (kolorowe blankiety o tematyce patriotyczno-historycznej do życzeń świątecznych, narodowych, rodzinnych, osobistych) ukazały się w Poznaniu w 1895 r. z inicjatywy Marii Łebińskiej (żony społecznika, publicysty i literata Waleriana Łebińskiego) i Teodory Kusztelanowej (żony Czesława Kusztelana, poznańskiego przemysłowca). Utworzyły one Komitet do Wydawania Kart Gratulacyjnych, zwany Komitetem Pań albo Komitetem Poznańskim, dochód ze sprzedaży kart przeznaczono na cele narodowe, społeczne i dobroczynne. W roku 1894 obchodzono 100. rocznicę powstania kościuszkowskiego, więc na pierwszych drukach pojawił się wizerunek Tadeusza Kościuszki (stąd nazwa telegramy kościuszkowskie) ‒ DU X P.17[6013]j, DU X P.17[6021]j, DU X P.17[6014]j. W następnych latach na blankietach znalazły się inne wzory przypominające istotne w dziejach Polski wydarzenia oraz postacie historyczne: Henryk Dąbrowski ‒ DU X P.17[6015]j, Adam Mickiewicz ‒ DU X P.17[6034]j, książę Józef Poniatowski ‒ DU X P.17[6012]j.

Na blankietach prezentowano widoki miast m. in.: Poznania, Krakowa, Gniezna oraz godło, herby oraz inne symbole narodowe. Cena jednego telegramu wynosiła 25 fenigów. Drukowano je w zakładzie litograficznym Antoniego Rose w Poznaniu. Wkrótce i inni wydawcy zaczęli wydawać telegramy z hasłem „cel narodowy i dobroczynny” nie rozliczając się jednak z pozyskanych środków, co powodowało animozje między polskimi organizacjami. Liczba wydawanych telegramów z motywami patriotycznymi spowodowała ze strony pruskiej represje policyjne i sądowe – rewizje i konfiskaty w drukarniach i księgarniach. Zgodnie ze stanem prawnym nie można było zakazać drukowania nowych telegramów, ale dopuszczalne były rewizje w zakładach zajmujących się drukiem i kolportażem oraz nakładanie na nich aresztu z równoczesnym wnioskiem do prokuratury o wszczęcie postępowania karnego. Konfiskata i zniszczenia nakładów wymagały wyroku sądowego. I takie wyroki zapadały. Represje dotknęły wydawców telegramów dla uczczenia 500. rocznicy bitwy pod Grunwaldem ‒ DU X P.17[6020]j, z wizerunkiem Henryka Dąbrowskiego i napisem „Masz! Marsz! Dąbrowski! (pokazany powyżej ‒ DU X P.17[6015]j), czy też z tarczą z herbem Polski i Litwy uwieńczoną koroną królewską. Procesy sądowe były w latach 1910-1914 powszechne, zajmowały się nimi sądy I i II instancji w Poznaniu, Toruniu, Ostrowie Wielkopolskim, Jarocinie.

Od 1912 r. telegramy patriotyczne wydawało też Towarzystwo Czytelni Ludowych (TCL), które również przeznaczało dochód z ich sprzedaży na cele społeczne. Dla TCL projektowali m. in. Jerzy Hulewicz, Tadeusz Szafrański, Walery Eliasz Radzikowski, Franciszek Tatula, Wiktor Gosieniecki, Kazimierz Kościański. Nowe wzory czerpały z motywów ludowych: wieczory pod lipą ‒ DU X P.17[6023]j, wesele wiejskie ‒ DU X P.17[6085]j, drużki, drużbowie czy Uniwersytet Ludowy w Dalkach ‒ DU X P.17[6076]j.

Nadal nawiązywano do rocznic narodowych, np. w 1917 r. ukazał się telegram z okazji 100. rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki ‒ DU X P.17[6019]j. TCL oprócz telegramów typowo patriotycznych wypuszczało też telegramy weselne ‒ DU X P.17[6086]j i żałobne.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości telegramy patriotyczne nadal były popularne, ale obniżył się ich poziom techniczny i artystyczny. Znikać zaczęły wezwania do zbiórek na cele patriotyczne i społeczne. Inspiracją dla nowych wzorów były motywy ludowe ‒ DU X P.17[6035]j, DU X P.17[6038]j, rocznice albo nowe wydarzenia historyczne: zaślubiny z morzem gen. Józefa Hallera, budowa portu w Gdyni, 900. rocznica śmierci króla Bolesława Chrobrego ‒ DU X P.17[6018]j, DU X P.17[6073]j, rocznica śmierci Henryka Sienkiewicza ‒ DU X P.17[6031]j, DU X P.17[6024]j, odsłonięcie pomnika Fryderyka Chopina w Łazienkach Królewskich w Warszawie ‒ DU X P.17[6100]j czy idea ufundowania dla polskiej floty statku (z okazji zakupienia „Daru Pomorza” TCL wydało blankiet z żaglowcem na tle portu, w lewej części blankietu na żaglu umieszczono słowa skomponowanego w 1920 r. przez Feliksa Nowowiejskiego „Hymnu do Bałtyku”) ‒ DU X P.17[6099]j.

Na wzór telegramów patriotycznych ukazywały się też blankiety z motywami kwiatowymi i weselnymi ‒ DU X P.17[6092]j.
Na telegramach obok ilustracji umieszczano liczne hasła: Cel narodowy i dobroczynny ‒ DU X P.17[6027]j, Na cel dobroczynny ‒ DU X P.17[6030]j, Jedność narodu, Leć nasz orle w górnym pędzie, W jedności siła, Honor i Ojczyzna, wspólna moc zdoła nas tylko ocalić! ‒ DU X P.17[6040]j, Nie rzucim ziemi skąd nasz ród ‒ DU X P.17[6039]j.
W zaborze pruskim, w którym dokumenty ślubne sporządzano w języku niemieckim, telegramy były okazją do manifestowania uczuć patriotycznych. Często więc pojawiały się hasła: Szczęść Boże Młodej Parze ‒ DU X P.17[6026]j, Niech żyje Młoda Para .
Telegramy z gratulacjami wysyłano z okazji ślubów, srebrnych i złotych godów, imienin, jubileuszy. Korzystały z nich osoby prywatne i różnego typu polskie organizacje i stowarzyszenia. Życzenia posyłano pocztą bądź przez gońca. Złożone telegramy zalepiano okrągłymi bądź prostokątnymi znaczkami z napisem: Cel dobroczynny ‒ DU X P.17[6015]j s. 2, TCL, Szczęść Boże.

Wydawaniem i drukiem tych małych form graficznych oprócz Towarzystwa Czytelni dla Kobiet w Poznaniu, Towarzystwa Czytelni Ludowych, czy litografii Antoniego Rose z Poznaniu zajmowali się m. in.: Wacław Goździejewski – Poznań, A. Jóźwiak – Poznań, Stowarzyszenie Artystów – Poznań, A. Bogaczyk – Leszno, Edmund Stefanowicz – Toruń, K. Męclewski – Gniewkowo, Towarzystwo Młodzieży Kupieckiej, Towarzystwo Gimnastyczne Sokół, Karol Miarka – Mikołów, F. Pilczek – Poznań, Zalachowski – Poznań-Wilda, Drukarnia św. Wojciecha – Poznań, Komitet Budowy Szwalni – Włocławek, H. Stefanowicz – Kościan, Komitet Budowy Pomnika Najświętszego Serca Jezusowego i In..
Po II wojnie światowej zwyczaj wydawania telegramów patriotycznych zanikł. Stały się dokumentami minionej epoki.
Nasze telegramy pochodzą z następujących miejscowości: Poznania, Ostrowa, Mogilna, Trzemeszna, Bydgoszczy, Wolsztyna, Gniezna, Kostrzyna, Krotoszyna, Puszczykowa, Biedrusk ; pojedyncze egzemplarze z Jarocina, Leszna, Stoczka, Nakła, Wrześni, Kościana, Osiecznej, Obornik, Chrapliwa, Gostynia, Posługowa, Śmiłowa, Świerkówca, Miłosławia, Skotnik, Pobiedzisk, Jankowa.
Znawcy przedmiotu podają, że ukazało się około 200 wzorów telegramów, często z licznymi odmianami. Duża kolekcja telegramów patriotycznych jest prezentowana w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej.

Anna Zawadzka, Gabinet Dokumentów Życia Społecznego

Osoby zainteresowane tematem odsyłamy do publikacji znajdujących się w zbiorach BUW:
1. K. Matysek, Telegramy kościuszkowskie i narodowe świadectwem patriotyzmu Wielkopolan [w:] Aksjosemiotyka karty pocztowej II, red. P. Banaś, „Acta Univeristatis Wratislaviensis. Prace Kulturoznawcze” 8, Wrocław-Warszawa 2004, s. 109-115, BUW GDŻS sygn. 906785
2. M. Ollick, Telegramy patriotyczne: zapomniana tradycja, Bydgoszcz-Tuchola, 2008, BUW GDŻS sygn. 1041225
3. S. Sobieszczański, I. Urbanyi, Morskie telegramy patriotyczne, „Nautologia” 2010, nr 147, s. 110-111, BUW WD G-GF, Q, R-V
4. S. Sobieszczański, I. Urbanyi, Telegramy patriotyczne – nieznana tradycja, „Nautologia” 2009, nr 146, s. 216-217, BUW WD BUW WD G-GF, Q, R-V
5. S. Sobieszczański, Zapomniana tradycja narodowego patriotyzmu – telegramy kościuszkowskie – patriotyczne : prelekcja w Klubie Inteligencji Katolickiej, [online; dostęp 16.09.2015]
6. Telegramy Kościuszkowskie: zapomniane dokumenty patriotyzmu polskiego (1895-1939) : wystawa ze zbiorów Tadeusza Zakrzewskiego / [tekst Tadeusz Zalewski i. e. Zakrzewski]. – Toruń, 1995, BUW Magazyn sygn. 675737