Carnegie Libraries

Pewnie wszyscy czytelnicy BUWloga słyszeli o Carnegie Hall, wszak to słynna nowojorska sala koncertowa. A kto słyszał o Carnegie Libraries? No właśnie… Tymczasem bibliotek Carnegie jest na całym świecie ok. 2500, a Carnegie Hall tylko jedna!

Oba typy instytucji łączy nazwisko fundatora – Andrew Carnegiego, Amerykanina szkockiego pochodzenia, na początku XX wieku uważanego za najbogatszego człowieka świata. Był przemysłowcem (w branży stali) i filantropem – m.in. dzięki jego wsparciu finansowemu (po śmierci Carnegiego założono fundację jego imienia) w latach 1883-1929 powstało na całym świecie wiele bibliotek.

Pierwsza z nich – w szkockim Dunfermline – rodzinnym mieście fundatora. Kamień węgielny pod budowę pierwszej biblioteki zakopała matka Andrew Carnegiego, którą przemysłowiec zabrał w jesieni życia na wyprawę do Szkocji.

W 1920 r. tylko w Stanach Zjednoczonych było 1689 Carnegie Libraries (najwięcej w stanach: Indiana – 164, Kalifornia – 142 oraz Illinois i Nowy Jork – po 106).

Do dzisiaj część stanów prowadzi strony internetowe (sprawdź link) poświęcone bibliotekom Carnegie na swoim terenie. Można tam znaleźć informacje dotyczące architektów projektujących budynki oraz styli architektonicznych bibliotek – jest ich co najmniej dziewięć, ale niezależnie od stylu, nad wejściem każdej Carnegie Library widnieje motto The Future Made Bright (co można przetłumaczyć jako rozświetlona przyszłość).

W Europie większość Carnegie Libraries (aż 660!) znajduje się, co dość oczywiste, w Wielkiej Brytanii i Irlandii (lista Bibliotek Carnegie w Europie). Poza Wyspami, na naszym kontynencie znajdziemy jeszcze tylko trzy biblioteki: w Louvain (Belgia), Belgradzie (Serbia) i w Reims (Francja).

Dlaczego akurat w tych miastach? To nieprzypadkowy dobór miejsc. Te trzy europejskie biblioteki nazywane są nie tylko Carnegie Libraries, ale także Front-line Libraries[1], ponieważ łączy je smutna historia z czasów I wojny światowej. Ich budynki oraz zbiory uległy zniszczeniu. Andrew Carnegie postanowił pomóc w odbudowie tych instytucji po zakończeniu wojny.

Biblioteka Carnegie w Reims we francuskim regionie Champagne-Ardenne to publiczna biblioteka miejska, specjalizująca się w zbiorach poświęconych dziedzictwu narodowemu. Założona w 1764 r., trzon jej zbiorów stanowiły kolekcje jezuickie, a trzydzieści lat później dołączyły do nich konfiskaty z czasów Rewolucji. W maju 1917 r., pożar wywołany przez pocisk strawił budynek i zbiory. Na szczęście już wcześniej duża część najcenniejszych kolekcji została ukryta w Paryżu oraz piwnicach kościelnych. W 1918 r. Fundacja Carnegie przyznała bibliotece dotację i rozpoczęto odbudowę, zgodnie z najnowocześniejszymi wówczas trendami w architekturze bibliotecznej. Biblioteka Carnegie w Reims uważana jest za wybitne dzieło stylu art-déco. (piękne zdjęcia art.-déco w bibliotece są np. tu).

Z kolei Biblioteka Uniwersytecka im. Svetozara Markovića w Belgradzie to przykład stylu klasycystycznego w budownictwie Carnegie Libraries. Bardzo przypomina wiele amerykańskich budynków użyteczności publicznej, budowanych na początku XX w. (oddana do użytku w 1926 r., zbudowana z pomocą grantu Fundacji Carnegie, uzyskanego dzięki zabiegom powojennej komisji ds. odbudowy belgradzkiej biblioteki uniwersyteckiej). Był to pierwszy budynek w Serbii budowany z myślą o wyłącznie bibliotecznym przeznaczeniu. Obecnie biblioteka zmaga się z problemami lokalowymi – jest za mała na potrzeby zbiorów i społeczności akademickiej, pomimo że uniwersytecki system informacyjno-biblioteczny to ok. 30 bibliotek wydziałowych. Ponadto oldschoolowy charakter wnętrza Carnegie Library nie sprzyja pracom modernizacyjnym, trudno więc przekształcić bibliotekę w tzw. trzecie miejsce. (tu są zdjęcia zarówno budynku jak i ładnej czytelni).

Biblioteka główna Katolickiego Uniwersytetu w Louvain (Leuven) to monumentalny budynek w centrum miasta – jego ikona, którą z chęcią odwiedzają nie tylko czytelnicy, ale również zwiedzają turyści (link do albumów ze zdjęciami ówczesnego budynku i jego wnętrza). Z imponującym systemem informacyjno-bibliotecznym, o którym pisała na blogu Karolina. W sierpniu 1914 r. biblioteka została całkowicie zniszczona na skutek pożaru. Pierwszy budynek, w którym pierwotnie się mieściła – obecnie Rektorat KU Leuven ‒ ulokowany był w ścisłym centrum miasta. Jest to najprawdopodobniej główny powód, dla którego znalazł się wśród 1/9 budynków zniszczonych w skutek kilkudniowej okupacji miasta ‒ od 19 do 27 sierpnia 1914 r.[2].

Właściwie nie ocalono niczego z kolekcji gromadzonej przez ponad 200 lat (spłonęło około: 300 000 książek; 800 inkunabułów; 1000 rękopisów; duża część akt z archiwum uniwersyteckiego gromadzonych od roku 1425; ponadto: utracono bezcenną kolekcję monet i medali, wiele obrazów i rzeźb [3]). Belgowie z determinacją walczyli o odbudowę nie tylko biblioteki jako budynku, ale przede wszystkim pokazanie, że zniszczenie biblioteki i zasobów dziedzictwa narodowego nie zniszczy ducha i kultury narodu. Drukowano pocztówki przedstawiające budynek przed i po pożarze i wysyłano je do wielu krajów, ogłoszono zbiórkę pieniędzy i książek dla nowej biblioteki. W Internecie można napotkać opis historii (link) Henrego Guppy (bibliotekarz the John Rylands Library ‒ Wielka Brytania), który wraz z władzami biblioteki zorganizował zbiórkę książek. W dowód wdzięczności został obdarowany fragmentami rękopisów (opis na misternym „opakowaniu”), które znaleziono po pożarze w ruinach budynku Biblioteki Głównej.

Jeszcze przed zakończeniem wojny komitety odbudowy biblioteki zawiązały się w 25 krajach (m.in.w Holandii, Francji, Wielkiej Brytanii, Danii, Hiszpanii, Włoszech, Szwecji, Czechosłowacji, Kanadzie, Japonii, Stanach Zjednoczonych i Polski). Na podstawie zapisów w Traktacie Wersalskim, również Niemcy zostali zobowiązani do dostarczenia książek i innych materiałów bibliotecznych. Fundacja Carnegie ufundowała nowy budynek.

Wmurowane kamienie upamiętniające darczyńców znajdują się w różnych miejscach Biblioteki (fot. K. Minch). Cała lista jest umieszczona w publikacji The University Library of Leuven : historical walking tour / Jan van Impe, Lipsius Leuven, Leuven 2015, str. 116-129.

Tabliczka KU Leuven oraz dwa pamiątkowe kamienie fot. K. Minch

Zwiedzając bibliotekę, można natknąć się na różne plansze, ta przedstawia mapę darczyńców z USA, fot. K. Minch

Nowy gmach biblioteki został ukończony w 1928 roku, zaledwie dwanaście lat później, w maju 1940 roku miał miejsce kolejny pożar (uratowano tylko katalogi i rejestry oraz około 15 000 woluminów i 15 rękopisów ‒ mimo zabezpieczenia zbiorów w specjalnie wzmocnionych piwnicach). Tym razem front II wojny światowej miał zamiar odcisnąć swoje piętno, na odbudowanych i pozyskanych z takim wysiłkiem zbiorach (m.in. ponad 900 000 woluminów [4]).

W Louvain nie zapomina się o historii, we wrześniu zorganizowano konferencję Co tracimy, kiedy tracimy bibliotekę? (What we Lose when we lose a library?), połączoną z wystawą „Książki w ogniu” (Books under fire). Pokazano na niej kilkadziesiąt ocalałych w 1914 r. książek – nazwano je snow-whites, czyli śpiące królewny i umieszczono w szklanych skrzyniach.

Więcej zdjęć (lepszej jakości) można znaleźć w albumie KU Leuven na flickr (link).

Niestety, bibliotek na linii frontu nawet współcześnie nie brakuje, może tylko mniej o nich myślimy, bo są niszczone daleko od Europy – rękopisy z Timbuktu w Mali (zachowane egzemplarze prezentowano podczas w/w wystawy w Leuven. Link), rękopisy z czasów Imperium Osmańskiego w irackim Mosulu, biblioteki w Syrii, niepokojące oświadczenia Błękitnej Tarczy dotyczące sytuacji w Jemenie, ale i na bliskiej nam Ukrainie…

Wywiezione w tajemnicy rękopisy z Timbuktu. Źródło: https://www.youtube.com/watch?v=oK8tk6dtfQg

---

[1] Ciekawostka: fraza „front-line” związana jest z bibliotekarstwem w jeszcze dwóch kontekstach. Współcześnie terminem front-line library określa się usługi na tzw. pierwszej linii w bibliotece (informacja, wypożyczalnia). Front Line Library to także seria wydawnicza, ukazująca się w Londynie w trakcie II wojny światowej, zawierająca relacje wojenne Polaków.

[2] The University Library of Leuven : historical walking tour / Jan van Impe, Lipsius Leuven, Leuven 2015, str.16. [Link katalog BUW]

[3] The University Library of Leuven : historical walking tour / Jan van Impe, Lipsius Leuven, Leuven 2015, str.17. [Link katalog BUW]

[4] The University Library of Leuven : historical walking tour / Jan van Impe, Lipsius Leuven, Leuven 2015, str.37. [Link katalog BUW]

---

Karolina Minch, Zuza Wiorogórska , Oddział Wydawnictw Ciągłych