Erasmus+ w Fondazione per le scienze religiose Giovanni XXIII : słów kilka o trzech bolońskich bibliotekach

Przebywając w Bolonii w ramach programu Erasmus+ miałam możliwość odwiedzić trzy, znacząco różniące się od siebie, biblioteki.

Biblioteka FSCIRE (La Fondazione per le scienze religiose Giovanni XXIII), której byłam gościem, została nazwana imieniem fundatora, Giuseppe Dossettiego (1913-1996). Ta młoda, bo założona w 1953 r., instytucja oferuje użytkownikom księgozbiór liczący ponad 300 000 woluminów książki nowej i 2 300 tytułów czasopism, obejmujących całą panoramę szeroko pojętych nauk religijnych. Dossetti, prawnik, polityk i profesor Uniwersytetu Bolońskiego, a w ostatnich latach życia ksiądz katolicki, porzuciwszy życie publiczne, postanowił, wraz z grupą towarzyszących mu młodych naukowców, stworzyć specjalistyczną bibliotekę, która będzie narzędziem wykorzystywanym do celów badawczych przez uczonych z całego świata.

FSCIRE działa na warunkach pełnej autonomii, jest niezależna od kościołów i uniwersytetów, swoje fundusze pozyskuje ze źródeł publicznych i prywatnych. Fundacja nawiązuje również współpracę z innymi, często zagranicznymi, ośrodkami. W zeszłym roku w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie odbyły się warsztaty projektu Horizon 2020 ReIReS[1], w spotkaniu uczestniczyli badacze z FSCIRE, doktoranci wydziału Artes Liberales UW oraz naukowcy z innych europejskich instytucji. Członkowie FSCIRE wychodzą z założenia, że znajomość procesów historycznych i oparte na źródłach badania naukowe są najlepszą drogą do zrozumienia zachodzących na przestrzeni wieków przemian intelektualnych i duchowych, będących głównymi tematami studiów prowadzonych w ich instytucji. Siedziba fundacji, a zwłaszcza jej biblioteka, jest miejscem pracy przyjaznym naukowcom, doktorantom i studentom różnych uniwersytetów, zarówno lokalnych, jak i zagranicznych, którzy pragną pogłębić swoją wiedzę z zakresu nauk historycznych i religijnych.

Jako gość „specjalny” biblioteki Dossettiego miałam możliwość poruszać się po całej jej przestrzeni w dowolnym czasie (oczywiście w godzinach otwarcia czyli od 8:30 do 18:30) oraz samodzielnie korzystać z obszernych zbiorów ulokowanych na kilku piętrach, gdzie między wysokimi regałami prowadzą długie, rozwidlające się korytarze. Choć w takiej przestrzeni nietrudno się zgubić, na szczęście oznaczenia i mapy są czytelne, a podopieczni fundacji zawsze służą radą i pomocą. Uczestniczą oni czynnie w życiu organizacji – poza prowadzeniem własnej działalności naukowej wypełniają wyznaczone zadania, takie jak obsługa czytelnika czy organizacja wydarzeń, konferencji i warsztatów.  Księgozbiór FSCIRE daje możliwość dotarcia do wielu książek i artykułów (OPAC biblioteki Fondazione[2] można przeszukiwać również pod kątem zawartości czasopism), zwłaszcza w języku włoskim, których próżno szukać w rodzimych zbiorach.

Dzięki uprzejmości koordynatora do spraw wymian studenckich Biblioteki Uniwersyteckiej w Bolonii, Giacoma Nerozziego, mogłam odwiedzić dwie nieco starsze, najważniejsze bolońskie biblioteki – wspomnianą Bibliotekę Uniwersytecką

oraz bibliotekę Archigimnazjum. Ta pierwsza powstała w XVIII wieku z inicjatywy szlachcica bolońskiego Luigiego Ferdinanda Marsilego, który przekazał wszystkie swoje zbiory do ówczesnego Instytutu Nauk, będącego zaczątkiem przyszłej biblioteki uniwersyteckiej. W roku 1742 kolekcja powiększyła się o niezwykle cenną spuściznę po znanym przyrodniku, Ulissesie Aldrovandim (którego dzieła można znaleźć również w GSD BUW), natomiast w 1755 roku papież Benedykt XIV podarował do zbiorów około 25000 druków i 450 rękopisów. W tym samym roku biblioteka została otwarta dla mieszkańców miasta i po dziś dzień funkcjonuje jako instytucja użyteczności publicznej. Ze zbiorów mogą nieodpłatnie korzystać (a także wypożyczać książki do domu) wszyscy mieszkańcy Bolonii. Również obcokrajowcy nie potrzebują specjalnej karty wstępu – wystarczy zostawić na stanowisku przy wejściu dokumentu tożsamości. Nieskomplikowane jest również korzystanie ze zbiorów specjalnych, jednak należy pamiętać, by mieć przy sobie dwa dokumenty – drugi z nich przekazuje się bibliotekarzowi w sali służącej lekturze starych druków i rękopisów. Znajduje się ona tuż obok monumentalnej historycznej czytelni zwanej Aula Magna (Wielka Sala). W tej chwili dziedzictwo biblioteki liczy łącznie ponad 1 400 000 książek, wśród których znajduje się 115000 woluminów starych druków (we Włoszech są to książki wydane przed rokiem 1830), w tym 1021 inkunabułów i 14950 wydań szesnastowiecznych. BUB[3] przechowuje też katalogi historyczne, które zostały zeskanowane i są dostępne w centralnej włoskiej bazie historycznych katalogów kartkowych[4]. Najstarszym i najcenniejszym z nich jest Catalogo Caronti. W drugiej połowie XIX wieku rozpoczęła się żmudna praca rejestrowania zbiorów, której Andrea Caronti, dyrektor biblioteki w okresie od 1866 do 1878 roku, poświęcił czterdzieści lat pracy. Stworzony przez niego katalog zawiera 150000 kartek autorskich i 4000 tematycznych.

BUB otwarta jest dla czytelników od poniedziałku do piątku w godzinach 9:00-18:45 oraz w soboty od 9:00 do 13:30, natomiast czytelnia zbiorów specjalnych jest czynna od środy do soboty w godzinach 9:00-13:30. Tak krótki czas otwarcia biblioteki uniwersyteckiej spowodowany jest niestety wciąż zmniejszającą się liczbą osób w niej zatrudnionych. Zarówno bibliotekarzom, jak i użytkownikom codzienną pracę ułatwia natomiast „Torre libraria” (wieża książkowa), czyli całkowicie zautomatyzowany magazyn, który aktualnie mieści 500 000 woluminów (jego maksymalna „ładowność” to 650 000). Takie rozwiązanie, wprowadzone w bibliotece już w 1996 roku pozwala zaoszczędzić zarówno czas, jak i miejsce – cały proces zamawiania książki odbywa się niemal bez udziału bibliotekarza (zamówiony egzemplarz jest dostarczany do czytelnika przy pomocy automatycznej taśmy), skomputeryzowana wieża jest też w stanie przechowywać pięć razy więcej książek niż magazyn tradycyjny.

Biblioteka Instytutu Nauk założona przez Marsigliego przeistoczyła się w Bibliotekę Uniwersytecką w roku 1803, gdy przeniesiono ją, wraz z całą uczelnią, z budynku Archigimnazjum do Palazzo Poggi. W Archigimnazjum z kolei powstała, na miejscu uniwersytetu, największa dziś biblioteka regionu Emilia-Romania – biblioteka miejska w Bolonii. Została założona w 1801 r., a na jej zbiory składają się przede wszystkim książki z bibliotek klasztorów zlikwidowanych w okresie napoleońskim. Zasób przez lata wzbogacały kolejne zakupy i donacje. Biblioteka przechowuje dziś około 850000 woluminów, z czego ok. 120 000 stanową stare druki, wśród nich 2500 inkunabułów i 15000 wydań książek XVI-wiecznych.

Archigimnazjum regularnie organizuje wystawy tematyczne, podczas których prezentowane są oryginalne obiekty umieszczane w gablotach ustawianych w głównym holu. Podczas pobytu miałam okazję zapoznać się z ekspozycją pt. „A fior di pelle. Legature bolognesi in Archiginnasio” prezentującą najpiękniejsze dawne oprawy ze zbiorów biblioteki. Wystawa jest zwieńczeniem wieloletniej pracy nad internetową bazą opraw dostępną pod adresem http://badigit.comune.bologna.it/legaturestoriche/, na którą składa się około 14000 zdjęć obiektów oraz 1650 opisów. Opiekunem projektu i kuratorem wystawy jest Federico Macchi, autor obszernego włoskojęzycznego słownika opraw (dostępny w księgozbiorze podręcznym w GSD[5]). Wystawa „A fior di pelle”, której towarzyszy dwujęzyczny katalog i specjalnie przygotowane na tę okoliczność gadżety, prezentuje imponujący zbiór bolońskich cymeliów i z pewnością zachwyci każdego wielbiciela dawnej książki. Z kolei baza opraw jest jedynie niewielką częścią bogatej i niezwykle przystępnej w formie biblioteki cyfrowej Archigimnazjum[6]. Można znaleźć tam między innymi wciąż rozrastającą się bazę proweniencyjną, w której pracownicy działu zbiorów specjalnych rejestrują znaki własnościowe znajdujące się w przechowywanych przez bibliotekę obiektach.

Jeśli będę miała możliwość ponownie odwiedzić Bolonię, z pewnością poświęcę więcej czasu na bliższe zapoznanie się z metodami pracy bibliotekarzy oddziału starych druków Archigimnazjum. Jako że BUW od lat prowadzi badania proweniencyjne, możliwość obserwacji i wymiany poglądów z kolegami zajmującymi tym samym tematem byłaby szansą na pozyskanie nowej wiedzy i inspiracji, zwłaszcza, że natura zbiorów obu bibliotek jest podobna – zarówno BUW, jak i Archigimnazjum posiadają dużą liczbę woluminów pochodzących ze skasowanych klasztorów.

Wyjazd do Bolonii uważam za niezwykle owocny. Pobyt w każdej z trzech instytucji wzbogacił mnie o nowe informacje i znajomości, zyskałam również szersze spojrzenie na bibliotekę i szereg funkcji, jakie może pełnić.

Tekst i zdjęcia: Martyna Osuch, Gabinet Starych Druków

[1] Skrót od: Research Infrastructure on Religious Studies. Strona projektu: https://reires.eu/. O warsztatach ReIReS w BUW można przeczytć na Buwlogu: https://buwlog.uw.edu.pl/warsztaty-reires-poswiecone-zarzadzaniu-kolekcjami-specjalnymi-do-celow-badawczych-w-buw-reires-workshop-on-the-management-of-special-collections-for-research-purposes-in-buw

[2] http://www.fscire.it/index.php/it/biblioteca/cataloghi-online/

[3] Skrót od: Biblioteca Universitaria di Bologna.

[4]  http://cataloghistorici.bdi.sbn.it/

[5] Macchi Federico: Dizionario illustrato della legatura. Milano : Edizioni Sylvestre Bonnard, 2002.

[6] http://www.archiginnasio.it/raccolte.htm