W 1624 r. do Warszawy przybył poznański drukarz Jan Rossowski. Nad Wartą jego oficyna borykała się z poważnymi trudnościami, od sporów z inną drukarnią, przez procesy z wierzycielami, po zarzuty wykroczeń przeciwko cenzurze. Skorzystał więc z propozycji dworu królewskiego i przeniósł tłocznię nad Wisłę, gdzie uzyskawszy przywilejem Zygmunta III Wazy wyjęcie spod jurysdykcji miejskiej i zaliczenie do sług królewskich, znalazł się pod silną protekcją i opieką prawną oraz otrzymał wyłączność na drukowanie dokumentów urzędowych. Jego przedsiębiorstwo było pierwszą stałą oficyną drukarską w Warszawie, powstałą zresztą stosunkowo późno w porównaniu z innymi polskimi miastami – z kilkudziesięcioletnim opóźnieniem wobec wspomnianego Poznania czy Wilna. Poznańskie niepowodzenie Rossowskiego zmieniło się w warszawski sukces, a data osiedlenia się drukarza przy ul. Szeroki Dunaj jest uznawana za początek drukarstwa warszawskiego.
Nawiązując do tej daty, Katedra Książki i Historii Mediów na Wydziale Dziennikarstwa, Informacji i Bibliologii Uniwersytetu Warszawskiego oraz Oddział Warszawski Polskiego Towarzystwa Bibliologicznego zorganizowały w dniach 11-12 marca 2024 roku konferencję naukową pt. „400 lat druku w Warszawie”. Była to inicjatywa bardzo ważna i potrzebna – historia książki i prasy w Warszawie i Królestwie Polskim dawno nie była przedmiotem całościowego namysłu badawczego, przekrojowego ujęcia i dyskusji podczas spotkania naukowego przedstawicieli różnych dyscyplin badawczych, ujmujących temat publikowania w Warszawie w różnych kontekstach społecznych, politycznych, kulturowych i ideowych, a także przy różnych założeniach metodologicznych.
Organizatorzy konferencji „400 lat druku w Warszawie” ambitnie założyli możliwie pełne przedstawienie dziejów publikowania w mieście stołecznym od XVII wieku do dziś, ukazanie na tle historii kultury Warszawy licznych związanych z warszawskim ruchem wydawniczym postaci i instytucji: wydawnictw, drukarni, księgarni, bibliotek instytucjonalnych i prywatnych. Postulowali więc historyczne ujęcie drukarstwa, działalności wydawniczej i księgarstwa w Warszawie, obejmujące m.in. problemy repertuaru wydawniczego, rozwoju prasy, ograniczeń wolności słowa, czytelnictwa, upowszechniania wydawnictw drukowanych, wypożyczalni, bibliotek instytucjonalnych i księgozbiorów prywatnych.
Za dowód na to, jak potrzebne i wyczekiwane było to spotkanie naukowe nad dziejami warszawskiego druku, należy uznać imponującą liczbę zgłoszonych referatów. Dwa dni konferencji wypełniło siedem sesji, podczas których zaplanowano pięćdziesiąt wystąpień badaczy z dwudziestu pięciu instytucji (różnych wydziałów uniwersytetów, akademii i uczelni artystycznych, Biblioteki Narodowej oraz bibliotek akademickich i publicznych, muzeów i innych instytucji kultury, jak również Polskiej Izby Druku), a także siedem dyskusji nad wygłoszonymi referatami (w których brały udział również liczne osoby uczestniczące w konferencji bez referatu) oraz duży pokaz historycznych obiektów bibliologicznych. Uwagę referentów najsilniej przyciągał warszawski świat książki w wieku XX (ponad dwadzieścia referatów, w większości dotyczących okresu PRL) oraz XIX stuleciu (kilkanaście referatów), kilka wystąpień dotyczyło XVI-XVII oraz XVIII wieku. Zdarzyły się opracowania przekrojowe, a także związane z próbą diagnozowania sytuacji i potrzeb współczesnego rynku wydawniczego oraz upowszechniania wydawnictw w realiach dzisiejszych. Zgodnie z oczekiwaniem organizatorów referaty często koncentrowały się na działalności poszczególnych ludzi książki, różnych środowisk narodowych, konkretnych oficyn wydawniczych, towarzystw i instytucji kultury, a także dotyczyły wydawania druków określonego typu czy o określonej tematyce, dziejów wydawniczych konkretnych publikacji (książek i czasopism), szaty graficznej wydawnictw, działalności pozazawodowej (polityczno-społecznej) drukarzy czy wydawców, nie zabrakło także obecności zagadnienia cenzury i wolności druku, uwarunkowań prawnych publikowania w różnych okresach, upowszechniania książki i promowania czytelnictwa, wpływu wydawnictw na życie kulturalne, artystyczne czy sportowe oraz odzwierciedlenia życia społeczno-kulturalnego w publikacjach, jak również warszawskich księgozbiorów prywatnych. Wielość i różnorodność tematów i ujęć uczyniła z dwudniowego spotkania panoramiczny obraz Warszawy ludzi książki od XVII wieku do dziś. Jak zwykle podczas dużych konferencji, na których część sesji odbywa się synchronicznie, żal, że nie było można usłyszeć wszystkiego i o wszystkim ze wszystkimi porozmawiać; mnie żal, że nie mogłam wysłuchać wszystkich referatów poświęconych dziejom książki i prasy w latach 1801-1918, gdyż większość z nich wygłoszono podczas dwóch poniedziałkowych sesji wieczornych, odbywających się równolegle w sąsiednich salach. Z tym większą ciekawością będę czekać na zapowiadane publikacje.
Podczas konferencji wraz ze Zbigniewem Olczakiem zaprezentowaliśmy efekty badań Gabinetu Zbiorów XIX Wieku nad bardzo ciekawym obiektem z historycznego księgozbioru XIX-wiecznego BUW, przedstawiając referat pt. „Znany – nieznany warszawski elementarz Józefa Pukszty z pierwszej połowy XIX wieku. Wokół egzemplarza «Nowego abecadła polskiego» (1809) z księgozbioru Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. Wystąpienie dotyczyło działalności wydawniczej przedsiębiorstwa Józefa Pukszty (1815-1834), księgarza, nakładcy i drukarza, który na warszawski rynek wydawniczy wprowadzał w pierwszej połowie XIX wieku edycje literatury pięknej oryginalne i tłumaczone, książki popularnonaukowe, użytkowe, podręczniki i elementarze. Bibliografia polska Karola Estreichera oraz opisy dziejów Księgarni Józefa Pukszty notują m.in. wydany jego nakładem w Warszawie w nieznanym roku ilustrowany elementarz Nowe abecadło polskie, zaś do XIX-wiecznego księgozbioru BUW należy egzemplarz Nowego abecadła polskiego, wydanego przez Wilhelma Bogumiła Korna we Wrocławiu w 1809 r., zawierający liczne rękopiśmienne notatki Józefa Pukszty. Ten unikatowy obiekt stanowi świadectwo prac nad wydaniem w Warszawie zmienionej edycji elementarza Korna. Analiza tego egzemplarza, rozproszonych w polskich bibliotekach kilku Katalogów ksiąg polskich znajdujących się w Księgarni Józefa Pukszty z lat 1816-1828, archiwaliów z Archiwum Państwowego w Warszawie, ogłoszeń w „Kurierze Warszawskim”, zachowanych różnych elementarzy Korna i Pukszty, bibliografii historycznych i współczesnych, katalogów i opracowań nie tylko pozwala zbadać historię tej publikacji i zweryfikować dotychczasowe ustalenia badawcze i dane bibliograficzne, od Bibliografii Estreichera (który jednak czasem się mylił!) począwszy, ale także umożliwia wniknięcie w warsztat pracy warszawskich nakładców i problemy kontaktów między drukarzami polskimi w pierwszej połowie XIX wieku.
Wkład Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie w konferencję na Wydziale Dziennikarstwa, Informacji i Bibliologii UW, a tym samym w obchody 400-lecia druku w Warszawie, był jednak znacznie większy. Drugi dzień konferencji rozpoczął się od zorganizowanego w sali 316 BUW dużego pokazu obiektów zabytkowych ze zbiorów specjalnych BUW. Wszystkie gabinety zbiorów specjalnych wytypowały ze swoich kolekcji egzemplarze, obrazujące ważne zjawiska ruchu wydawniczego w Warszawie od 1624 roku. Na zorganizowanej przez Oddział Promocji i zbiory specjalne BUW wystawie pracownicy Gabinetów przedstawili: trzydzieści osiem starych druków i czterdzieści publikacji objętych opieką Gabinetu Zbiorów XIX Wieku, wydanych przez najważniejsze warszawskie oficyny wydawnicze od XVII do XIX wieku, dwa plany z Gabinetu Zbiorów Kartograficznych, trzy varsaviana (i płyty miedziorytnicze) z Gabinetu Rycin, dziesięć rękopisów związanych z działalnością warszawskich drukarni z Gabinetu Rękopisów, druk reklamowy z Gabinetu Dokumentów Życia Społecznego oraz czternaście opublikowanych w Warszawie druków muzycznych z Gabinetu Zbiorów Muzycznych BUW. Po przyjętym z bardzo dużym zainteresowaniem pokazie dla uczestników konferencji wystawę odwiedzili także chętni pracownicy BUW.
Marta M. Kacprzak
Gabinet Zbiorów XIX Wieku