7 i 8 marca 2022 roku wzięłam udział w Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej pt. „Dusze zmodernizowane. Religijność a emancypacja w piśmiennictwie polskim (1869-1914)”. Organizatorem spotkania był Zakład Literatury i Kultury Drugiej Połowy XIX Wieku Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, a udział w obradach wzięło aktywnie około czterdziestu naukowców z naszej uczelni, Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, Uniwersytetu Gdańskiego, Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Uniwersytetu Opolskiego, Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Uniwersytetu Eberharda Karola w Tybindze, a także z Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie. Byli to przede wszystkim filolodzy, historycy literatury, jednak wśród uczestników znaleźli się także historycy i filozofowie, a wspólnym polem zainteresowań wszystkich obecnych pozostawały różne aspekty kultury religijnej i duchowej na ziemiach polskich w XIX wieku. Wbrew nadziejom na tradycyjną formę konferencji – obrady stacjonarne na Uniwersytecie Warszawskim, ostatecznie spotkaliśmy się jednak – w kolejnej marcowej fali zachorowań na Covid-19 – zdalnie, łącząc się przy użyciu narzędzi Google Meet; obrady transmitowano także na Facebooku Instytutu Literatury Polskiej UW. Rozpoczynając konferencję w dwunastym dniu od agresji Rosji na Ukrainę, nieodzownie kierując się myślami ku oblężonemu Kijowowi, mieliśmy głębokie poczucie nieadekwatności naszych zaangażowań do aktualnych problemów, ale i mocne przekonanie, że te szczególne okoliczności nie podważają wartości i konieczności naukowej refleksji oraz dyskusji nad dziejami kultury, w tym kultury polskiej doby zaborów. Obrady rozpoczęły się od krótkiego komentarza do bieżących wydarzeń i chwili zadumy w milczeniu i przy poezji, uczczenia pamięci ofiar oraz wyrażenia wsparcia dla doświadczanych przez wojnę.
Temat konferencji, skoncentrowanej na piśmiennictwie i kulturze literackiej drugiej połowy XIX w., zwłaszcza jej młodopolskiego oblicza, wiązał się z namysłem nad skalą i przyczynami odmienności polskiej modernizacji kultury od zjawisk występujących w innych krajach, przede wszystkim nad oddziaływaniem w tym zakresie tradycji i nowych prądów religijnych oraz poszukiwań w dziedzinie duchowości. Zachodzące tu przemiany w szczególności wpłynęły na kształtowanie się podmiotowości tzw. grup podporządkowanych: kobiet, warstw ludowych czy wykluczanych mniejszości. Piśmiennictwo drugiej połowy XIX wieku stało się dla uczestników spotkania polem obserwacji i punktem wyjścia do rozważań nad tym, jak religie, religijność i duchowość rzutowały na przedstawianie tych grup i ich miejsca w świecie. Teksty i wydawnictwa z epoki potraktowano jako materiał do szczegółowych badań nad powiązaniami, jakie w latach 1869-1914 zachodziły między różnorodnymi zjawiskami o charakterze religijnym a szeroko rozumianymi procesami emancypacyjnymi. W ciągu dwóch dni bardzo ciekawej konferencji zaprezentowano trzydzieści referatów oraz odbyto kilka żywych dyskusji nad przedstawionymi w nich pytaniami i ustaleniami na temat emancypacji i jej relacji (objawionych w konkretnych tekstach i ich dziejach) z takim pojęciami jak: konserwatyzm, religijność protestancka, tradycja katolicka i katolicki modernizm, pobożność ludowa, agnostycyzm, mistycyzm, ezoteryka, teozofia, „teologia zwierząt”, socjologia religii, personalizm, socjalizm, masoneria, ideały kobiety i kobiecości, wizja osoby, podmiotu i indywidualizmu.
Podczas konferencji wygłosiłam referat z prezentacją pt. „Ty Teresa jesteś święta, Z starej księgi cię poznaję!” – Teresa z Avili w wydawnictwach XIX-wiecznych a przemiany kultury polskiej w XIX wieku. Łączył się on z kontynuacją moich badań nad edycjami pism Teresy od Jezusa (1515-1582) w XIX wieku, prowadzonych przede wszystkim w oparciu o analizę obiektów z XIX-wiecznego księgozbioru BUW. W referacie przedstawiłam fakty związane z obfitością i różnorodnością XIX-wiecznych publikacji dotyczących św. Teresy i z ich wpływem na polską kulturę modernistyczną. W drugiej połowie XIX wieku ogłoszono drukiem kilkanaście edycji pism Teresy Wielkiej, wydanych w różnej formie, o różnym przeznaczeniu i charakterze. Jako wydania samoistne lub publikacje w periodykach ogłaszano we wszystkich zaborach i na emigracji: zbiory tekstów Świętej, pojedyncze utwory i ich fragmenty; poezję i prozę; wydania o celach religijno-duszpasterskich, historyczno-teologicznych, filozoficzno-teologicznych, estetyczno-literackich, przeznaczone dla różnych grup odbiorców. W komentarzach do tych edycji przedstawiano autorkę na różne sposoby – jako wybitną osobowość, wielką świętą, ale i skromną kobietę, niewykształconą zakonnicę. Równocześnie przybliżano jej postać w licznych, także ilustrowanych, wydawnictwach dewocyjnych, hagiograficznych, zawierających modlitwy i opisy nabożeństw (m.in. w związku z ogłoszonym przez papieża Leona XIII jubileuszem 300-lecia śmierci Teresy). Przywoływano również jej teologię i doświadczenie mistyczne w wielokrotnie wydawanych wybitnych przekładach i parafrazach jej poezji (pióra Zygmunta Krasińskiego i Lucjana Siemieńskiego). U schyłku XIX wieku i na przełomie stuleci Teresa pojawiła się nieco zaskakująco w poezji literatów o różnych profilach intelektualno-duchowych i artystycznych: Marii Konopnickiej (z której utworu W wagonie pochodził cytat w tytule referatu), Antoniego Langego czy Tadeusza Micińskiego. Referat, przedstawiając te fakty z historii książki, prasy i ruchu wydawniczego, mierzył się z pytaniami o przyczyny popularności postaci i pism Teresy w drugiej połowy XIX wieku, o przemiany kulturowe warunkujące to zainteresowanie czytelnicze i prace wydawnicze w kolejnych epokach i prądach literackich XIX wieku oraz o znaczenie takiej popularyzacji postaci i dzieła Teresy Hiszpańskiej dla modernizacji duchowości i emancypacji kobiet w XIX wieku.
Organizatorzy konferencji przewidują opublikowanie artykułów pokonferencyjnych w postaci monografii wydanej w 2023 r. w punktowanym wydawnictwie, a z czasem udostępnionej w wolnym dostępie.
Marta M. Kacprzak, Gabinet Zbiorów XIX Wieku