Nowoczesne metody badań nad historią książki – konferencja CERL-u w Londynie

Jednodniowa międzynarodowa konferencja New sources for book history: combined methodological approaches for manuscripts and printed books odbyła się 28 listopada 2017 w The Knowledge Center przy British Library. Spotkanie zostało zorganizowane przez CERL (Consortium of European Research Libraries) w kooperacji z Biblioteką Brytyjską. Elementem łączącym wystąpienia uczestników była odpowiedź na pytanie, jakie metody i narzędzia technologiczne wykorzystywane są aktualnie w badaniach nad rękopisami oraz starymi i nowymi drukami. Konferencja zgromadziła ponad 50 przedstawicieli instytucji z różnych krajów europejskich. Z powodu dużego zainteresowania uczestników, organizatorzy zdecydowali się przeprowadzić w jednej z sal transmisję dostępną online przez cały czas trwania konferencji. Teksty wszystkich referatów będą wkrótce upublicznione na stronie CERLu.

Spotkanie podzielono na trzy części tematyczne obejmujące problematykę rękopisów, starych druków oraz książki współczesnej. Jako reprezentantkę Gabinetu Starych Druków BUW, najbardziej zainteresowały mnie oczywiście zagadnienia związane z książkami tłoczonymi w okresie od XV do końca XVIII wieku. Drukom tym poświęconych było w sumie sześć wystąpień; poniżej krótkie przedstawienie najciekawszych.

Interesujący referat przedstawiła Bettina Wagner z Bayerische Staatsbibliothek, która opowiedziała o podejściu metodologicznym do piętnastowiecznych książek ksylograficznych, tworzonych w unikatowy sposób – tekst i ilustracje odbijano w całości z klocków drzeworytowych. Zaprezentowała projekt realizowany pod przewodnictwem jej macierzystej biblioteki, zakończony w 2016 roku, polegający na analizie typograficznej oraz digitalizacji około 90 książek ksylograficznych znajdujących się w 14 bawarskich bibliotekach. Próbując ustalić miejsce i rok wytworzenia poszczególnych ksiąg, autorzy projektu wykorzystywali rozmaite metody koncentrujące się na badaniach cech jednostkowych egzemplarza. W przypadku książek ksylograficznych bardzo duże znaczenie ma rodzaj papieru i jego filigrany, które porównywano ze znakami wodnymi występującymi w rękopisach i starych drukach, co pozwoliło na określenie przybliżonej daty powstania danego kodeksu. Zwracano uwagę na rodzaj atramentu, kolorowanie kart, typ opraw oraz zdobienia. Rozszyfrowywano noty rękopiśmienne. Na przykładzie ksylografów produkowanych przez Hansa Sporera z Norymbergii, prelegentka przedstawiła wyniki analizy papieru, drzeworytów, zdjęcia podobnych do siebie znaków wodnych. Filigrany fotografowano skonstruowanym na potrzeby projektu skanerem w formie kołyski wykorzystującym technikę podczerwieni. Efektem końcowym przedsięwzięcia jest opublikowany katalog, który zawiera szczegółowe opisy wszystkich badanych egzemplarzy. Wraz dokumentacją proweniencyjną każdego z nich będzie on wkrótce udostępniony online.

Dużą uwagę słuchaczy przyciągnęła prezentacja Claire Bolton z Oksfordu pt. Measuring skeletons – discovering the printer dotycząca identyfikacji drukarza na podstawie mierzenia form drukarskich. Autorka przypomniała, że to impresor decydował o przygotowaniu matrycy do odbijania tekstu, czyli m. in. o kroju pisma, ułożeniu kolumn, wierszy, szerokości marginesów, itp. Dlatego też, chociaż w drukach nie zawsze znajdujemy informacje o miejscu i dacie wydania bezpośrednio na karcie tytułowej lub w kolofonie (zwłaszcza w książkach XV-wiecznych), to dzięki licznym tropom pozostawionym przez drukarza możemy spróbować odkryć jego tożsamość. Prelegentka skupiła się na dokładnych pomiarach kart oraz na sposobach porównywania krojów i rozmiarów czcionek używanych przez poszczególnych drukarzy. Ta metoda typograficzna (znana i stosowana także w Polsce) pozwała na określenie warsztatu, w którym wytłoczono daną książkę, a na podstawie stopnia zużycia czcionek – także przybliżoną datę jej publikacji. Claire Bolton zwróciła ponadto uwagę, że w katalogu druków XV-wiecznych British Library (Catalogue of Books Printed in the XVth Century now in the British Library[1]) znajdujemy tytuły z dokładnym opisem fizycznym egzemplarzy, zawierającym m. in. dane o szerokości i ilości wierszy, rozmiar czcionki oraz wielkość kart, ale bez pomiaru szerokości wewnętrznego marginesu książki. Według prelegentki również na jego podstawie (mierzonego w typograficznych jednostkach – firetach) można spróbować ustalić pochodzenie druku – jest to jedyny margines, który pozostaje permanentnie niezmieniony np. przez introligatora.

Warte wymienienia jest także wystąpienie Sabriny Minuzzi dotyczące zbiorów Biblioteki Marciany w Wenecji. Prelegentka poruszyła temat sposobów poszukiwania i scalania proweniencji z pojedynczych druków pochodzących z rozciętych klocków introligatorskich. Najwięcej takich pierwotnych adligatów wpłynęło do weneckiej biblioteki w XIX wieku. Prześledzenie ich wcześniejszych losów było bardzo trudne, ponieważ w większości nie zachowano oryginalnej proweniencji i oprawy, a dodatkowo w XX wieku poszczególne dzieła zostały ponownie oprawione w innej kolejności oraz sztucznie podzielone na druki publikowane w Wenecji i poza nią. Sabrina Mizuzzi opowiedziała o sposobach, jakie stosują badacze, by odkryć, które druki były częścią poszczególnych klocków. Podejmowane działania polegały m. in. na sprawdzaniu konkretnych tytułów w księgach akcesyjnych biblioteki, w katalogach historycznych, w zachowanych dokumentach inwentaryzacyjnych z różnych okresów. Na przykładzie rozciętych adligatów znajdujących się w bibliotece klasztoru franciszkanów przy kościele św. Bonawentury w Wenecji prelegentka pokazała, że ważną wskazówką do teoretycznego scalania dawnych klocków introligatorskich może być także jednolity (jednakowy) sposób malowania obcięć grzbietowych lub bocznych. Grupa druków z kolekcji Soranzo (weneckiego senatora żyjącego na przełomie XVII i XVIII wieku) posłużyła do egzemplifikacji innej metody identyfikowania proweniencji – analizę starych i nowych sygnatur w inwentarzu (w tym przypadku dwa różne inwentarze z XIX i XX wieku).

Kolejne ciekawe wystąpienie dotyczyło bazy PATRIMONiT, którą zaprezentowała beneficjentka stypendium Marii Curie-Skłodowskiej, Laura Carnelos. Nowopowstała baza gromadzi wczesne włoskie druki znajdujące się w zbiorach British Library, których egzemplarze nie zachowały się w żadnej z włoskich bibliotek. PATRIMONiT prezentuje użytkownikowi nie tylko opis bibliograficzny i fizyczny danego druku, ale także odtwarza drogę, którą przebyła książka, zanim dotarła do londyńskiej biblioteki. Baza zbudowana jest według tego samego modelu danych co MEI (Material Evidence in Incunabula), skąd czerpie również indeks właścicieli, nazwy geograficzne oraz rejestr historycznych sygnatur. PATRIMONiT została jednak wzbogacona o pola nowe, niewystępujące w MEI, takie jak informacje dotyczące jakości papieru i czcionki oraz szczegółowe opisy defektów konkretnych egzemplarzy.

Spotkanie zakończyło się krótkimi prezentacjami projektów badawczych prowadzonych przez beneficjentów stypendium indywidualnego Marii Skłodowskij-Curie dla doświadczonych naukowców. Tematy prac dotyczą m. in. XVII- i XVIII-wiecznych ksiąg donacyjnych ze szwedzkich bibliotek publicznych, kolekcji Chigi z biblioteki Alessandrina w Rzymie, XVIII- i XIX-wiecznej korespondencji wileńskich profesorów, nowych metod opisywania inkunabułów czy drukowanych katalogów prywatnych bibliotek jako źródeł do badań nad historią książki.

Konferencja, choć trwająca zaledwie jeden dzień, pozwoliła uczestnikom na poznanie i przedyskutowanie tematów naukowych, nad którymi aktualnie pracują koledzy z innych bibliotek europejskich. Potwierdziła również, że metody badań nad dawną książką, wciąż rozwijane dzięki najnowszym technologiom i pomysłowości badaczy, stają się coraz bardziej skuteczne.

Martyna Osuch, Gabinet Starych Druków

[1] Catalogue of books printed in the XVth century now in the British Museum. BUW Gabinet Starych Druków sygn. 263369.