O czym może opowiedzieć pusta koperta?

Koperta jako źródło do badań sfragistycznych, heraldycznych i genealogicznych.

Wśród zbiorów rękopiśmiennych znajdują się czasem materiały, które na pierwszy rzut oka niosą ze sobą mało informacji, w związku z czym badacze nie zwracają na nie uwagi. Do takich zaniedbanych źródeł należą puste koperty zarówno korespondencji prywatnej, jak i urzędniczej. Trudność włączenia ich w obieg naukowy polega na tym, że listy często są niezachowane, a krótka informacja, która jest podana na kopercie nie daje badaczom niczego więcej ponad adres przesyłki i nazwisko adresata. A jednak są możliwości poszerzenia komunikatu, jaki niesie to specyficzne źródło. Przede wszystkim dotyczy to pieczęci, którymi kiedyś zapieczętowywano listy i koperty.

Materiały sfragistyczne pozwalają badaczom wyciągnąć z takich źródeł wiele informacji nie tylko o autorze listu, ale i o adresacie, to znaczy identyfikować osoby, które ze sobą korespondowały. Dlatego warto przeprowadzić analizę heraldyczną pieczęci, które zachowały się na listach i kopertach. Z drugiej strony, pomyślna identyfikacja pozwala połączyć ustalone nazwiska z innymi dokumentami, należącymi do tego samego archiwum rodowego, co prowadzi badacza na szersze horyzonty badawcze i do stworzenia pełnowartościowej narracji historycznej.

Dla przykładu przytoczę pustą kopertę pocztową (patrz il.), a także inne dokumenty, pochodzące ze słonimskiego archiwum rodu Ogińskich, którego fragmenty przechowywane są dziś w zbiorach Gabinetu Rękopisów BUW. Jak wynika z zapisu na kopercie, nieistniejący dziś list był wysłany: „Jaśnie Wielmożnemu Jmsci Panu Ogińskiemu, Hetmanowi Wielkiemu W. Xa Litt. JWMc Panu y Dobrodziejowi”[1]. Zapis in dorso koperty mówi, że list dotyczył sprawy miasteczka Indura, leżącego w powiacie grodzieńskim: „Pretensya Sukcessorow Tarłowskich do Indury”[2].

Datowanie listu można ustalić tylko w przybliżeniu – po 1768 r., ponieważ wiadomo, że w tym roku książę Michał Kazimierz Ogiński otrzymał godność hetmana wielkiego litewskiego[3].

Wzmianka o Tarłach pozwala nam domyślać się, że piszący lub pisząca ten list należeli do tego rodu. Z pomocą w ustaleniu tożsamości nadawcy przychodzi pieczęć, która zawiera aż dwa herby. Prawy heraldycznie to herb „Jelita”: na tarczy rokokowej w polu czerwonym, o czym świadczy wertykalne szrafowanie, widnieją trzy ułożone w gwiazdę kopie: pionowe skierowane są grotami w górę, a ukośne – w dół, nad tarczą znajduje się korona szlachecka, w klejnocie – pół kozła wspiętego w prawo. Lewy – to herb „Topór”: w tarczy rokokowej w polu błękitnym, na co wskazuje poziome szrafowanie, ukazany jest topór na toporzysku obuchem w prawo, nad tarczą korona szlachecka, w klejnocie – wbity ukośne topór identyczny z tym w tarczy. Oba herby złączone są labrami z liści i gałązek, a pod herbem „Jelita” wisi na wstędze z wyraźnymi krawędziami Order Świętego Stanisława. Niestety, uszkodzona część pieczęci nie pozwala nam wysnuć wniosku co do drugiego orderu, który powinien był wisieć pod „Toporem”, ale fakt, że on tam był, wynika z ogólnej symetrii całej kompozycji heraldycznej.

Oczywiście, herb „Topór” należał w tym wypadku do Tarłów („sukcesorów Tarłowskich”), przy czym błękitny kolor tarczy pozwala nam się domyślać, że używała go hrabiowska gałąź tego rodu (podpisywali się „z Czekarzewic” lub „z Szczekarzewicz”)[4]. Z kolei jego położenie w połączeniu z herbem „Jelita” wskazuje na ślubny charakter pieczęci, który wyznacza miejsce herbu męża po prawej heraldycznie stronie, a herbu żony – po lewej. A to daje nam kolejny trop w poszukiwaniach autora listu przesłanego w opisywanej kopercie.

Na szczęście, wśród dokumentów z fragmentu archiwum Ogińskich przechowywanego w BUW zachował się list (bez koperty) Ewy z Tarłów Dembowskiej, kasztelanowej czechowskiej, do kniazia Michała Kazimierza Ogińskiego, hetmana wielkiego litewskiego z prośbą o wsparcie jej w sprawie sądowej z kasztelanową wileńską[5]. List był wysłany z Sancygniowa – rodowego gniazda Dembowskich i datowany 23 września 1777 r.[6]

Odmienność opisywanych dokumentów nie pozwala nam połączyć tych dwóch źródeł, ale otrzymujemy informację z kim kniaź Michał Kazimierz Ogiński stale korespondował. Była to Ewa Tarło (1736–1808), żona Stefana Floriana Stanisława Dembowskiego na Kosmaczowie (1727–1802), kawalera Orderu Świętego Stanisława od 1766 r., kasztelana czechowskiego (czchowskiego) od 1774 r., marszałka Trybunału Koronnego w Lublinie w 1775–1776 r.[7] Wiadomo, że ich ślub odbył się 27 czerwca 1756 r.[8] A więc herb „Jelita” i Order Świętego Stanisława na pieczęci ślubnej Ewy z Tarłów należał do Stefana Dembowskiego. Wiadomo, że blisko daty tego listu – w 1771 r. – Ewa Tarło, „niewiasta gwałtownego temperamentu i wielkiej siły”[9], odziedziczyła pałac Tarłów w Warszawie[10]. Para miała dziesięcioro dzieci: Antoninę (kanoniczkę warszawską), Floriana, Mikołaja (kanonika kamienieckiego), Józefę, Ludwikę, Eleonorę, Jana Sebastiana (ekonomistę, pisarza), Stanisława (pułkownika), Teodora Mikołaja (senatora) i Ignacego[11].

Najprawdopodobniej druga koperta należała do listu, wysłanego w przedziale lat 1768–1777 przez Ewę z Tarłów Dembowską do hetmana Michała Kazimierza Ogińskiego w sprawie jej pretensji do majątku Indura, leżącego w powiacie grodzieńskim Wielkiego Księstwa Litewskiego.  O co toczył się ten spór? Jak wynika z innego dokumentu z fragmentu archiwum Ogińskich w BUW, zatytułowanego „Informacja względem summ trzech…”, chodziło o sumy zapisane na majątkach: Indura, Swisłocz i Hrajno należne Ewie z Tarłów Dembowskiej od sukcesorów Heleny Konstancji Joanny z Ogińskich, żony Mikołaja Józefa Tarły, cześnika litewskiego w 1692–1702 r. Jako że Helena i Mikołaj Józef Tarłowie nie mieli dzieci: „atoli z nią żadnego potomstwa nie było”[12], jako „sukcesorów Tarłowskich” we wspomnianej sprawie majątkowej Dembowskiej z Ogińskim należy traktować rodzonych braci Mikołaja Józefa Tarły: księdza Michała Bartłomieja, biskupa poznańskiego († 1715) i Kazimierza, starostę goszczyńskiego († 1690), a raczej dzieci tego ostatniego: Józefa, Annę, od 1695 r. żonę Stanisława Franciszka Tarły, kuchmistrza koronnego[13], Helenę, w 1743 r. jeszcze pannę i Teresę (wg Kaspra Niesieckiego – Mariannę), od 1714 żonę Zygmunta Działyńskiego[14].

Właścicielka ślubnej pieczęci z koperty – Ewa z Tarłów Dembowska, starościanka goszczyńska była córką Adama Tarły, starosty goszczyńskiego i Salomei Mierzejewskiej, a więc odpowiednio wnuczką i prawnuczką wspomnianych wyżej Józefa i Kazimierza Tarłów[15]. Wśród pretendentek do dóbr litewskich w dokumentach znajduje się nawet słynna biała dama – córka Zygmunta na Kórniku Działyńskiego i Teresy z Tarłów – Teofila, najpierw Stefanowa Szołdrska, starościna łęczycka, a potem Aleksandrowa Potulicka, starościna borzechowska[16].

Podsumowując, warto zaznaczyć, że nawet puste koperty są cennym źródłem historycznym i mogą wiele opowiedzieć o autorach i adresatach zaginionych listów, ponieważ zawierają nie tylko adresy i krótkie informacje o treści korespondencji, ale także rzadkie i cenne materiały sfragistyczne i heraldyczne. Te ostatnie są bardzo pomocne w  identyfikacji korespondujących ze sobą osób. Zachowane pieczęcie mogą wskazywać na zapomniane i nieznane herby i godła magnatów, szlachty, nieść informacje o koligacjach rodów Wielkiego Księstwa Litewskiego i Królestwa Polskiego. Nie mówiąc już o tym, że koperty i listy razem z innymi dokumentami z archiwów rodowych inspirują badaczy do szerszych prac majątkowo-genealogicznych lub rozpraw z historii poczty dawnej Rzeczypospolitej.

Dodatek

BUW. Rps. nr inw. 260/8.

Po 1768, Sancygniów, województwo krakowskie, Królestwo Polskie.

Koperta (9,3×12,1 cm) od listu prywatnego (samego listu nie ma), adresowanego do Michała Kazimierza Ogińskiego, hetmana wielkiego WKsL od Ewy z Tarłów Dembowskiej, kasztelanowej czechowskiej w sprawie pretensji sukcesorów Tarłowskich do miasteczka Indura w pow. grodzieńskim.

Aliaksei Shalanda (Gabinet Rękopisów)

[1] BUW. Rps. nr inw. 260/8. K. 1. Wymiary 9,3×12,1 cm.

[2] BUW. Rps. nr inw. 260/8. K. 1v.

[3] Urzędnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. H. Lulewicz i A. Rachuba. Kórnik, 1994. S. 44.

[4] Biblioteka Kórnicka PAN w Poznaniu. Sygn. 00475. K. 69. Dowody do genealogii domu […] Działyńskich. Akta oryg. dot. rodzinnych układów i działów majątkowych, intercyzy ślubne etc., m.in. Ekstrakty z ksiąg grodzkich.  [on-line] https://platforma.bk.pan.pl/en/bib_records/213272. [dostęp 2023-03-03]. (pol.). Wielądek W.W., Heraldyka czyli opisanie familii, y krwi związku szlachty polskiey y W. X. Litt: z ich herbami. Warszawa, 1796. T. IV, s. 186v.

[5] Chodzi o Helenę Ogińską († 1792), żonę Ignacego Ogińskiego († 1775), kasztelana wileńskiego w 1768–1775 r., córkę wojewody wileńskiego Kazimierza Dominka Ogińskiego († 1733), patrz: Zielińska Z., Ogińska z Ogińskich Helena (ok. 1700–1792). PSB. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, 1978. T. XXIII, s. 593–594; Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, t. I. Województwo Wileńskie XIV–XVIII wiek, pod red. A. Rachuby, oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, P.P. Romaniuk, przy współpracy U. Jemialianczyka i A. Macuka. Warszawa, 2004, s. 114, 197.

[6] BUW. Rps. nr inw. 260/10. K. 1. Sancygniów – dziś wieś w Polsce położona w województwie świętokrzyskim, w powiecie pińczowskim, w gminie Działoszyce.

[7] Konopczyński W., Stefan Florian Dembowski, h. Jelita (1728–1802), PSB. Kraków, 1939–1946. T. V, s. 98.

[8] Minakowski M.J., Stefan Florian Stanisław Dembowski na Kosmaczowie h. Jelita (ID: 4.341.249). Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl). [on-line] Dr Minakowski. Publikacje Elektroniczne. [dostęp 2023-03-03]. (pol.).

[9] Konopczyński W., Stefan Florian Dembowski, h. Jelita (1728–1802), PSB. Kraków, 1939–1946. T. V, s. 98.

[10] Rodzina Dembowskich. [on-line] https://sancygniow.ejoo.pl/?rodzina-dembowskich,86 [dostęp 2023-03-03]. (pol.).

[11] Minakowski M.J., Stefan Florian Stanisław Dembowski na Kosmaczowie h. Jelita (ID: 4.341.249). Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego. (Wielcy.pl). [on-line]. Dr Minakowski. Publikacje Elektroniczne. [dostęp 2023-03-03]. (pol.).

[12] BUW. Rps. nr inw. 260/11. K. 1. Niesiecki K., Korona Polska. Lwów, 1746. T. IV, s. 314. Urzędnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. H. Lulewicz i A. Rachuba. Kórnik, 1994. S. 36, 245.

[13] Kosińska U., Tarło Stanisław Franciszek h. Topór (ok. 1674–1721),  PSB. Warszawa–Kraków, 2018. T. LII/3. Zeszyt 214, s. 324.

[14] BUW. Rps. nr inw. 260/11. K. 1–1v; Biblioteka Kórnicka PAN w Poznaniu. Sygn. 00475. K. 69–70v, 90, 104 (genealogia); Niesiecki K. Korona Polska. Lwów, 1746. T. IV. s. 314. Rachuba A., Tarło Mikołaj Józef h. Topor (1666–1702), PSB. Warszawa–Kraków, 2018. T. LII/2. Zeszyt 213, s. 308–309; Dygdała J., Tarło Michał Bartłomiej h. Topor (1656–1715),  PSB. Warszawa–Kraków, 2018. T. LII/2. Zeszyt 213, s. 301–303.

[15] Wielądek W.W., Heraldyka czyli opisanie familii. Warszawa, 1796. T. IV, s. 186v–187; Niesiecki K., Herbarz Polski. Lipsk, 1842. T. IX, s. 24.

[16] BUW. Rps. nr inw. 260/11. K. 1–1v.