Orygenes, kolekcjoner pism chrześcijańskich
Źródło: Wikimedia Commons
5. Biblioteka w Cezarei
Zanim została zniszczona w VII w. przez Arabów, Biblioteka Teologiczna Cezarei Maritima, nazywana również Biblioteką w Cezarei, posiadała najobszerniejszy zbiór tekstów kościelnych i teologicznych starożytnego świata chrześcijańskiego oraz żydowskiego. Została założona przez Ojca Kościoła, Orygenesa, ok. 231 r., a następnie rozwijana przez Euzebiusza z Cezarei i Pamfila z Cezarei, który poświęcił życie na wyszukiwanie i gromadzenie starożytnych dzieł. W działającym przy bibliotece skryptorium nadzorował on powstawanie starannych kopii Pisma Świętego.
W okresie przynależności Cezarei do Bizancjum tamtejsza szkoła odgrywała rolę ważnego ośrodka intelektualnego, a licząca ok. 30 000 woluminów biblioteka była nie tylko najważniejszym wówczas zbiorem dzieł teologicznych, ale także literatury greckiej, w tym głównie tekstów filozoficznych oraz historycznych. Często korzystali z nich znakomici historycy, m.in. Bazyli Wielki i Hieronim ze Strydonu.
Jednym z najcenniejszych przechowywanych w bibliotece dzieł była Hexapla. Dzieło zaginęło wraz ze zniszczeniem biblioteki. Znane są nam dziś tylko jego fragmenty. Innymi zaginionymi księgami są: Ewangelia Hebrajczyków, Kodeks Watykański i Kodeks Efrema. Kodeks Synajski był poprawiany w oparciu o rękopis pochodzący z tej biblioteki. Niektóre z zachowanych rękopisów biblijnych mają adnotacje, że zostały przepisane, bądź poprawione w oparciu o rękopisy z Cezarei.
Założyciel biblioteki, Orygenes, był również odpowiedzialny za jej inwentarz. Podobnie, jak część zbiorów, spis ten nie przetrwał niszczycielskich zapędów cesarza Dioklecjana. Po pewnym czasie biblioteka została odbudowana przez biskupów Cezarei. Niestety, arabskiemu najazdowi nie oparły się ani mury, ani też żaden z cennych rękopisów.
4. Biblioteka Arystotelesa
Zbudowana w I w. p.n.e. biblioteka Arystotelesa była częścią większej struktury, zwanej Liceum (Lykeion) lub „szkołą peryferyjną” (greckie słowo peripatos, oznacza spacer), ponieważ Arystoteles lubił chodzić ze swoimi uczniami po szkolnych korytarzach, rozmawiając o filozofii i matematyce.
Arystoteles uczy Aleksandra Wielkiego
Źródło: Wikimedia Commons
Wsparty przez Aleksandra Wielkiego ogromną dotacją w kwocie 800 talentów, Arystoteles w gmachu swej szkoły znalazł wreszcie godne miejsce, by zaprezentować imponującą kolekcję okazów roślinnych i zwierzęcych. Wyposażył również bibliotekę w unikatowy zbiór rękopisów i map. Zgromadził ogromny materiał badawczy, do uzupełniania którego zachęcał także innych nauczycieli, prowadzących badania z różnych dziedzin wiedzy. Dzięki temu biblioteka mogła poszczycić się zasobem ksiąg m.in. z zakresu medycyny, matematyki, fizyki, botaniki, filozofii, astronomii, etyki retorycznej, teologii oraz kosmologii.
Przed śmiercią w 322 r p.n.e. Arystoteles przekazał bibliotekę wraz z własną spuścizną naukową i literacką swojemu następcy, Teofrastowi z Eresos. Później zbiory trafiły w ręce Neleusa ze Skepsis w Troadzie. Jego potomkowie przechowywali księgi w bardzo złych warunkach. Jedna z wersji głosi, że ukrywając księgozbiór w piwnicy, chcieli oni ustrzec rękopisy i bibliotekę Arystotelesa przed chciwością Attalidów, zakładających Bibliotekę Pergamońską. Około 100 r. p.n.e. księgozbiór zakupił Apellikon z Teos, bogaty kupiec kolekcjonujący starożytne księgi. Zabrał go do Aten i rozpowszechniał w odpisach. W 86 r. p.n.e. zbiór stał się częścią łupu wojennego Sulli, który ostatecznie wywiózł go do Rzymu.
3. Biblioteka Królewska w Konstantynopolu
Historia Biblioteki Królewskiej w Konstantynopola owiana jest tajemnicą. Uważa się, że została zbudowana z konieczności zachowania unikatowych dzieł, które już wtedy były zagrożone zniszczeniem. Około 357 r. cesarz bizantyjski Konstancjusz II, świadomy nieuchronnego niszczenia dawnych tekstów, pisanych na zwojach kruchego papirusu, rozpoczął tworzenie Królewskiej Biblioteki w Konstantynopolu, kopiując pisma judeochrześcijańskie na bardziej trwały pergamin lub welin. Osobą odpowiedzialną za bibliotekę był Themestios, który kierował licznym zespołem bibliotekarzy i skrybów.
Dzięki ich żmudnej pracy, większość znanych dziś tekstów greckich klasyków ocalała w kopiach, pochodzących właśnie z Biblioteki Królewskiej w Konstantynopolu. Skrybowie mieli świadomość, że nie wszystkie teksty mają tę samą wartość. Szczególnie wiele czasu i uwagi poświęcili na zachowanie tego, co uważali za najcenniejsze. Starsze dzieła trafiały na pulpity kopistów przed późniejszymi tekstami łacińskimi. Podobnie znamienitsi twórcy, tacy jak chociażby Sofokles, czy współcześni mu filozofowie, mieli pierwszeństwo przed mniej znanymi autorami.
W zbiorach biblioteki, oprócz dzieł greckich pisarzy i filozofów, takich jak Homer, Ajschylos, Hezjod, Arystofanes, Platon lub Arystoteles, znajdowały się również księgi historyczne i prawnicze. Jednym z cenniejszych zwojów był manuskrypt Iliady i Odysei Homera, o długości około 37 m, zapisany złotymi literami na jelitach węża, o którym wspomniał bizantyjski kronikarz Joannes Zonaras.
Biblioteka Królewska w Konstantynopolu była ostatnią z wielkich bibliotek świata starożytnego. Po zniszczeniu Biblioteki Aleksandryjskiej oraz kilku innych większych księgozbiorów, gromadziła i przechowywała wiedzę starożytnych Greków i Rzymian przez prawie tysiąc lat. Seria niezamierzonych pożarów i zniszczeń wojennych, w tym m. in. podczas Czwartej Krucjaty w 1204 r., odcisnęła swe piętno zarówno na samym budynku, jak i na przechowywanych w nim dokumentach. Pomimo wszystko biblioteka przetrwała aż do 1453 r., kiedy Konstantynopol został podbity przez Imperium Osmańskie, a znaczna część zbiorów została zniszczona lub rozproszona.
Łukasz Ratajczak (Gabinet Rękopisów BUW)
Bibliografia:
Świderkówna, Anna: Rozmowy o Biblii. Warszawa 1994 (BUW Wolny Dostęp BS1178.P6 S95 1994)
Beard, Mary: Pompeje. Życie rzymskiego miasta. Przeł. Norbert Radomski. Poznań 2010
Castiglione, Laszlo: Pompeje i Herkulanum. W tysiąc dziewięćsetną rocznicę wybuchu Wezuwiusza. Przeł. Agnieszka Kilijańczyk (BUW Magazyn 525584)
Grant, Michael: Miasta Wezuwiusza. Pompeje i Herkulanum. Przeł. Hanna Rowińska. Warszawa 1986 (BUW Wolny Dostęp DG70.P7 G7165 1986)
König, Jason: Ancient libraries. Cambridge 2013 (BUW Wolny Dostęp Z722 .A53 2013)
Roaf, Michael: Cultural atlas of Mesopotamia and the ancient Near East. New York 1990 (online: https://www.academia.edu/31827707/Michael_Roaf_Cultural_Atlas_of_Mesopotamia_12_March_2017.pdf
Parpola, Simo: Assyrian Library Records. „Journal of Near Eastern Studies:, Vol. 42, No. 1, Jan., 1983 (https://www.jstor.org/stable/544744?seq=1#metadata_info_tab_contents)