Obiekt miesiąca: Do Egiptu (i nie tylko) z bedekerem Karla Baedekera z księgozbioru XIX-wiecznego BUW

Przewodniki turystyczne to jeden z najstarszych gatunków literatury podróżniczej, znany już w starożytności. Wyodrębnił się stopniowo z innych form pisarstwa podróżniczego, przede wszystkim z relacji i pamiętników z podróży. Szczególny rozwój literatury przewodnikowej nastąpił w XIX wieku. Był związany z przemianami społeczno-obyczajowymi i kulturowymi, zmianą form spędzania wolnego czasu, sposobu postrzegania bliższego i dalszego świata, dynamicznym rozwojem turystyki, kurortów i miejscowości wypoczynkowych, powstaniem i rozwojem środków transportu, przede wszystkim kolei. Wykształcił się wówczas nowy model przewodnika, dla nas dziś oczywisty – zawierający oprócz opisu warunków geograficznych także informacje praktyczne. XIX-wieczne przewodniki charakteryzowały się dużym zróżnicowaniem tematycznym – można wśród nich wyróżnić przewodniki po wielkich miastach, miejscowościach uzdrowiskowych, krajach, regionach czy krainach, a także pojedynczych obiektach: zabytkach architektonicznych, zwłaszcza obiektach sakralnych, muzeach, budynkach przemysłowych oraz obiektach naturalnych, jak jaskinie czy góry.

Wychodzące dziś z użycia, ale wciąż obecne w polszczyźnie słowo „bedeker” (lub bez spolszczenia: „baedeker”), oznaczające ‘przewodnik dla turystów’, jest świadectwem tego XIX-wiecznego rozwoju turystyki i przewodników, a przypomina o bardzo ważnym fakcie z dziejów ruchu wydawniczego w XIX-wiecznej Europie: o serii podręcznych przewodników turystycznych – Baedekers Reisehandbücher – które zdobyły międzynarodowy zasięg i sławę, a z czasem wyznaczyły powszechnie obowiązujące standardy dla tego typu piśmiennictwa.

Serię zapoczątkował w 1836 roku niemiecki pisarz i księgarz, Karl Baedeker (1801-1859); to jego nazwisko stało się w różnych językach także rzeczownikiem pospolitym na oznaczenie nowoczesnego przewodnika turystycznego. Po jego śmierci firmę przejął na kilka lat (1859-1861) syn Ernst, który wydał pierwszy w serii przewodnik po angielsku, następnie (1861-1877) wydawnictwo prowadził młodszy syn Karl, który zainicjował także wydania francuskie, potem (1869-1925) stopniowo przejmował firmę i prowadził ją przez wiele lat najmłodszy z braci, Fritz, który w 1872 r. przeniósł siedzibę wydawnictwa z Koblencji do Lipska. Za jego zarządu rozwinęło się ono bardzo intensywnie, to złoty wiek działalności Domu Baedekera – wyszło 39 przewodników po niemiecku, 21 po angielsku i 12 po francusku. W 1909 r. Fritz Baedeker otrzymał, rzadko wówczas przyznawany, doktorat honorowy Uniwersytetu w Lipsku. Po kryzysie związanym z Wielką Wojną i uwikłaniu politycznym w okresie nazizmu, po II Wojnie Światowej (1948-1979) rozwijał wydawnictwo Karl Friedrich, syn profesora fizyki Uniwersytetu w Jenie, Karla Baedekera, jedynego z czterech synów Fritza, którzy nie pracowali w rodzinnej firmie; nieprzerwanie od 1827 do 1984 r. wydawnictwo aktywnie rozwijali członkowie rodziny. Po kolejnych przejściach w różnych uwarunkowaniach ekonomiczno-marketingowych Wydawnictwo Baedekera – Karl Baedeker Verlag – działa do dziś w ramach domu wydawniczego MairDumont w Ostfildern koło Stuttgartu.

Przewodniki Baedekera, poświęcone miastom, regionom lub krajom, zawierały bogaty opis danego obszaru – informacje geograficzne, historyczne i etnograficzne, a także szczegółowe opisy zaproponowanych konkretnych tras zwiedzania, przygotowane przez specjalistów deskrypcje budynków, widoków, muzeów i innych atrakcji wartych zauważenia. Towarzyszyły im nie mniej ważne informacje praktyczne – porady dotyczące organizacji i ułatwienia pobytu poza miejscem zamieszkania, związane z transportem, zakwaterowaniem, wyżywieniem. Integralną część wydawnictw stanowiły wysokiej jakości, często kolorowe, mapy i plany (miast, ale i ogrodów, muzeów, zamków czy kościołów) oraz panoramy. Jednocześnie kompozycja wydawnictw pozwalała czytelnikom na modyfikowanie szlaku lub wyznaczanie zupełnie nowych tras. Swoistym znakiem firmowym Baedekera stała się rzetelność, szczególna dbałość, aby informacje były pewne i aktualne. Praktyczność przewodników Baedekera wiązała się też z niewielkim podręcznym formatem (16 cm), przejrzystą szatą graficzną, czytelnym drukiem wysokiej jakości, solidną oprawą; nie bez znaczenia pozostawał też charakterystyczny layout. Zarówno szata zewnętrzna, jak i układ wewnętrzny serii Baedekera stały się przedmiotem naśladowania w różnojęzycznych, wydawanych w różnych krajach przewodnikach turystycznych.

W serii Baedekers Reisehandbücher, przechowywanej w Gabinecie Zbiorów XIX Wieku BUW, na szczególną uwagę zasługuje książka o sygnaturze 18.2.11.38. – przewodnik po Egipcie i podporządkowanym mu w tym czasie Sudanie (Ägypten und der Sudan : Handbuch für Reisende), w rzadkim niemieckojęzycznym lipskim wydaniu z 1906 r. Jest ono uznawane za edycję szóstą, choć pięć poprzednich od 1877 do 1897 r. wskazywało w tytule na sam Egipt, przy czym niektóre wydania składały się z dwóch osobnych tomów dla Górnego i Dolnego Egiptu (od 1878 do 1898 r. opublikowano też pięć analogicznych wydań anglojęzycznych, a omawiana wersja wyszła jako Egypt and the Sudan w 1908 r.). Zmiana tytułu wiązała się ewidentnie ze zmianą statusu politycznego Sudanu na kondominium brytyjsko-egipskie w 1899 r., ale książkę traktowano jako kolejne, nieco zmodyfikowane wydanie, a skrócony tytuł Baedekers Ägypten widnieje na licu okładki i na grzbiecie, podobnie jak w poprzednich wydaniach.

Ponad 600-stronicowa książeczka, w typowy dla serii sposób oprawiona w czerwone płótno z tłoczonym złoconym tytułem na okładce, zawiera około 40 tablic, w tym kilka złożonych, oraz liczne ilustracje. Na stronie tytułowej wymieniono precyzyjnie, że książkę zaopatrzono w 38 map i planów, 59 rzutów i 57 ilustracji. Wzbogacają one opracowanie, podzielone zasadniczo na dwie części (o odrębnej paginacji), z których pierwszą poświęcono informacjom praktycznym i ogólnej wiedzy historycznej, geograficznej i kulturowej na temat celu podróży, a drugą – właściwej propozycji zwiedzania. Czytelnik-turysta otrzymuje więc konkretne informacje i rady na temat kosztów i czasu podróży oraz jej organizacji, potrzebnego wyposażenia, waluty, jednostek miary, zajazdów czy hotelów, poczty i telegrafu, bezpieczeństwa publicznego i konsulatów, kontaktów z ludnością miejscową i miejscowych przewodników, kawiarni czy łaźni. Baedeker dostarcza też, przygotowanej przez kompetentnych specjalistów z tytułami naukowymi, wiedzy o położeniu geograficznym Egiptu, zamieszkujących go ludach i ich pochodzeniu, geologii, rolnictwie, warunkach klimatycznych, Islamie, języku arabskim (przedstawiono alfabet, podstawy gramatyki i niewielki słownik), historii Egiptu od starożytności, starożytnej religii egipskiej, piśmie hieroglificznym (ukazanym na licznych przykładach). Podano wskazówki bibliograficzne, odsyłające do wybranej literatury o Egipcie. Sam opis, który ma towarzyszyć zwiedzaniu, podzielono na omówienie Dolnego i Górnego Egiptu, Dolnej Nubii, oraz Górnej Nubii i Sudanu. Różnej wielkości, skali i szczegółowości mapy, zwykle barwne, rozkładane lub nie, ukazują m.in. deltę Nilu, bieg Nilu, Aleksandrię i okolicę Aleksandrii, Kair i okolice Kairu, Luksor, Teby, Chartum i Omdurman, Kanał Sueski (wybudowany w latach 1859-1869), okolice piramid w Gizie czy w Sakkarze, nekropolii w Tebach, grobów kalifów. Na planach i rzutach uwidoczniono poszczególne zabytkowe budowle, piramidy czy świątynie, a także muzea, na czele z Muzeum Egipskim w Kairze (założonym w 1835 r.). Najsłynniejsze piramidy ukazano w przekrojach, a ich wielkość porównano na schematycznych rysunkach ze słynnymi budowlami w Europie, np. Wieżą Eiffla czy katedrą w Kolonii. Niemało w przewodniku ilustracji, zarówno stanowiących objaśnione przerysy malarstwa i płaskorzeźby staroegipskiej, jak i ryciny, które przybliżają kulturę regionu, np. wyobrażenia muzułmanów modlących się w różnych pozycjach. Książkę zaopatrzono w mieszany indeks, zawierający hasła geograficzne, osobowe i rzeczowe (zarówno takie jak terminy architektoniczne czy wydarzenia historyczne, jak i związane z różnego rodzaju poradami praktycznymi, np. telegraf, telefon, transkrypcja z arabskiego, tytoń).

Ägypten und der Sudan z 1906 r. udoskonalano merytorycznie aż do wydania ósmego z 1928 r. i jego wariantu anglojęzycznego z 1929 r. – w tej wersji książka jest uznawana przez wielu znawców historii bedekerów i ich kolekcjonerów za najlepszy z przewodników Baedekera. Może z nim poznawała Egipt Agatha Christie?…

Agnieszka Gańko, Marta M. Kacprzak (Gabinet Zbiorów XIX Wieku BUW)

Fot. Bartłomiej Karelin

 

Baedeker, Karl (1801-1859).
Ägypten und der Sudan : Handbuch für Reisende / von Karl Baedeker.
Leizpig, 1906.
BUW, Gabinet Zbiorów XIX Wieku.
Sygn: 18.2.11.38.