Obiekt miesiąca – Judyta i Holofernes

Judyta, tytułowa bohaterka jednej ze starotestamentalnych ksiąg, jest obrazem niewiasty łączącej piękno z cnotą, które to zalety wykorzystała w obronie własnego ludu. Posłużyła się jedyną dostępną bronią: wyszła naprzeciw dowódcy armii oblegającej jej rodzinne miasto, uzbrojona we własne przymioty i błogosławieństwo Boże. I zwyciężyła Holofernesa, zabijając go jego mieczem.

W tym kontekście heroina jest przeciwieństwem Ewy – pierwszej z kusicielek. Zarówno Ewa, jak i Judyta doprowadziły swym zwodniczym wdziękiem do upadku mężczyzny, jednak podkreślenie fizycznej atrakcyjności Judyty miało swoje źródło w szlachetnych pobudkach. Wedle tłumaczenia Biblii Tysiąclecia, kobieta „ukazała się tak bardzo piękna po to, aby ściągnąć na siebie oczy wszystkich mężczyzn, którzy ją zobaczą.” (Jdt 10, 4). W tym miejscu Wulgata zawiera dodatkowe zdanie, podkreślające poparcie Boga dla planów Judyty: „Pan powiększył jeszcze ten jej wdzięk, ponieważ cały jej ubiór wypływał nie z lubieżności, ale z cnoty”.

Prezentowana rycina jest jednym z pierwszych owoców współpracy, którą Pieter Paul Rubens nawiązał z najznakomitszymi rytownikami środowiska antwerpskiego. Rubens, będący w pierwszej połowie XVII stulecia jednym z najbardziej wziętych europejskich malarzy, konsekwentnie budował swoją renomę i dbał o należyte promowanie własnej twórczości. Wykorzystywał grafikę do rozpowszechniania dzieł malarskich powstałych w jego pracowni. Zatrudnianym przez siebie rytownikom dostarczał kompozycje, które następnie były powielane jako ryciny. Odbitki pochodzące ze szkoły graficznej Rubensa zawsze zaopatrywano w nazwisko malarza wraz z łacińskim terminem określającym jego rolę: „Rubens pinxit”. Na obiekcie z Gabinetu Rycin ta sygnatura nie przetrwała, ponieważ karta została przycięta od dołu. Jednak zachowała się inskrypcja, w lewym dolnym rogu kompozycji, zawierająca nazwisko jednocześnie rytownika i wydawcy: „Cornelius Galle sculp. et excud.” [Cornelius Galle sculpsit et excudit]. Utalentowany rytownik Cornelis I Galle stworzył graficzne arcydzieło, mistrzowsko przekładając na nowe medium walory malarskiego pierwowzoru. Jako ciekawostkę można dodać, że obraz Rubensa namalowany ok. 1600 roku, po raz ostatni pojawił się na rynku antykwarycznym w Brukseli w 1940 roku[1].

Rubens ukazał kulminacyjny moment biblijnej opowieści. Punktem ciężkości kompozycji jest napięcie pomiędzy dwoma siłami: Judytą mocno dociskającą głowę Holofernesa a usiłującym oswobodzić się mężczyzną. Śmierć wodza jest już jednak przesądzona – ostrze niemal przecięło szyję, a kobieta niewzruszenie dokonuje dzieła. Judyta została przedstawiona niczym antyczna bogini o posągowej urodzie i twarzy jak maska, bez drgnienia współczucia czy wahania. Pewność jej ręki wypływa z przeświadczenia, że cel jest słuszny, a Jahwe błogosławi czyn.

Warto zwrócić uwagę na kontrast między muskulaturą nagiego, napiętego ciała Holofernesa, pełnych, toczonych rąk starotestamentowej heroiny i pokrytym zmarszczkami obliczem służącej. Podniosłość sceny przełamuje właśnie ten świetny, nieco karykaturalnie ujęty profil starej kobiety oraz skulone za kotarą putto, które przykłada palec do ust. Sama kompozycja została rozplanowana na podobieństwo sceny teatralnej, co dodatkowo podkreśla aniołek przytrzymujący zasłonę i snop nadnaturalnego światła padający z góry.

Badacze oceniają, że płyta wyryta przez Galle według kompozycji Rubensa jest jedną z najlepszych, które wyszły spod jego ręki. O technicznej wirtuozerii rytownika i uznaniu jakim jego praca cieszyła się wśród ówczesnych nabywców świadczy fakt, że odbitka znana była pod przydomkiem „La grande Judith”.

Obiekt był prezentowany na wystawie, o której pisałam w notce pt. Grzech w Gdańsku.

 Izabela Przepałkowska, Gabinet Rycin

[1] Elżbieta Budzińska, Szkoła graficzna Rubensa. Katalog rycin ze zbiorów Gabinetu rycin BUW, Warszawa Wydawnictwo UW 1975, s. 29, poz. 32.