Zacznijmy od małego sprawdzianu. Szanowna Osobo Czytająca ten wpis, znajdź 13 różnic między dwoma poniższymi tekstami. Pierwszy został napisany według aktualnych zasad ortografii, a drugi – obowiązujących od nowego roku.
Minidyktando
Co by się stało, gdyby Ewa, nie najmłodsza już warszawianka mieszkająca przy placu Żelaznej Bramy, pół naukowczyni, pół nauczycielka, wykonała swoją ekstrapracę w aptece Pod Orłem na łapu-capu? Nic by się nie stało, zaśby jej niby-mąż nie dostał pracy w pałacu Krasińskich i wtedy bye, bye.
Minidyktando / mini dyktando
Co by się stało, gdyby Ewa, nienajmłodsza już Warszawianka mieszkająca przy Placu Żelaznej Bramy, półnaukowczyni, półnauczycielka, wykonała swoją ekstrapracę / ekstra pracę w Aptece Pod Orłem na łapu-capu / łapu capu / łapu, capu? Nic by się nie stało, zaś by jej nibymąż nie dostał pracy w Pałacu Krasińskich i wtedy bye, bye / bye bye / bye-bye.
Trochę kręci się w głowie, prawda? Idzie nowe, pora na zgłębianie tajników zmian, które zaczną obowiązywać już za osiem miesięcy. 1 stycznia 2026 r. wejdą w życie zmienione zasady ortografii. Z tego powodu 20 marca na Wydziale Polonistyki UW Międzywydziałowe Koło Językoznawstwa Synchronicznego zorganizowało spotkanie z prof. Katarzyną Kłosińską, przewodniczącą Rady Języka Polskiego przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk. Na przykładach z powyższego dyktanda mogliśmy sprawdzić swoją wiedzę na temat obowiązujących zasad i poznać przyszłe. W dyskusji padły pytania m.in. o to, kiedy zostaną zmienione tablice z nazwami placów, czy na maturze w 2026 r. będą już odejmowane punkty za nieprzestrzeganie nowych wytycznych, czy książki wydane jeszcze w tym roku powinny już uwzględnić zmiany.
90 lat – tyle trzeba było czekać na „zmiany zasad pisowni polskiej” – nie rewolucję ortograficzną ani przewrót kopernikański, jak wieszczą media. Ostatnia reforma miała miejsce w 1936 r. Kolejną próbę podjęto w 1963 r., ale ostatecznie decyzją partii cały nakład nowych słowników poszedł wtedy na przemiał. Obowiązujące od nowego roku zmiany będą dotyczyć zasady konwencjonalnej (czyli umowy co do zapisu) polskiej ortografii (pozostałe to: fonetyczna, morfologiczna i historyczna). Pisownia łączna / rozdzielna oraz małej / wielkiej litery zostaną ujednolicone i uproszczone. Poniżej szczegóły, za komunikatem Rady Języka Polskiego z 10 października 2024 r.
- Pisownia wielką literą WSZYSTKICH nazw mieszkańców miast i ich dzielnic, osiedli i wsi, np. Warszawianin, Zgierzanin, Ochocianka, Mokotowianin, Nowohucianin, Chochołowianin.
Dopuszczenie alternatywnego zapisu (małą lub wielką literą) nieoficjalnych nazw etnicznych, takich jak kitajec lub Kitajec, jugol lub Jugol, angol lub Angol, żabojad lub Żabojad, szkop lub Szkop, makaroniarz lub Makaroniarz.
- Wprowadzenie pisowni wielką literą nie tylko nazw firm, marek i modeli wyrobów przemysłowych, ale także pojedynczych egzemplarzy tych wyrobów (samochód marki Ford i pod oknem zaparkował czerwony Ford).
- Wprowadzenie rozdzielnej pisowni cząstek -bym, -byś, -by, -byśmy, -byście ze spójnikami, np. Zastanawiam się, czy by nie pojechać w góry.
- Ustanowienie pisowni łącznej nie- z imiesłowami odmiennymi (bez względu na interpretację znaczeniową: czasownikową lub przymiotnikową), tj. zniesienie wyjątku zezwalającego na „świadomą pisownię rozdzielną”.
- Ujednolicenie zapisu (małą literą) przymiotników tworzonych od nazw osobowych, bez względu na to, czy ich interpretacja jest dzierżawcza (odpowiadają na pytanie czyj?), czy też jakościowa (odpowiadają na pytanie jaki?), np. dramat szekspirowski, epoka zygmuntowska, koncert chopinowski, koncepcja kartezjańska, filozofia sokratejska, dialogi platońskie, wiersz miłoszowski.
Przymiotniki tworzone od imion (rzadziej od nazwisk) zakończone na -owy, -in(-yn), -ów będą mogły być zapisywane małą lub wielką literą, np. jackowe dzieci lub Jackowe dzieci, poezja miłoszowa lub poezja Miłoszowa, zosina lalka lub Zosina lalka, jacków dom lub Jacków dom.
- Wprowadzenie łącznej pisowni członu pół- w wyrażeniach:
półzabawa, półnauka;
półżartem, półserio;
półspał, półczuwał
oraz pisowni z łącznikiem w połączeniu typu: pół-Polka, pół-Francuzka (odniesionym do osoby będącej w połowie Polką, w połowie Francuzką).
- Dopuszczenie w parach wyrazów równorzędnych, podobnie lub identycznie brzmiących, występujących zwykle razem, TRZECH WERSJI pisowni [tzw. pisownia wariantywna]:
– z łącznikiem, np. tuż-tuż; trzask-prask; bij-zabij;
– z przecinkiem, np. tuż, tuż; trzask, prask; bij, zabij;
– rozdzielnie, np. tuż tuż; trzask prask; bij zabij.
- W zakresie użycia wielkich liter w nazwach własnych:
a) w nazwach komet wprowadzenie zapisu wszystkich członów wielką literą, np. Kometa Halleya, Kometa Enckego;
b) wprowadzenie pisowni wielką literą pierwszych członów wielowyrazowych nazw geograficznych i miejscowych, których drugi człon jest rzeczownikiem w mianowniku, typu Morze Marmara, Góra Tabor, Zatoka Karpentaria;
c) w nazwach obiektów przestrzeni publicznej wprowadzenie pisowni wielką literą stojącego na początku wyrazu aleja, brama, bulwar, osiedle, plac, park, kopiec, kościół, klasztor, pałac, willa, zamek, most, molo, pomnik, cmentarz (przy utrzymaniu pisowni małą literą wyrazu ulica), np.
ulica Józefa Piłsudskiego, Aleja Róż, Brama Warszawska, Plac Zbawiciela, Park Kościuszki, Kopiec Wandy, Kościół Mariacki, Pałac Staszica, Zamek Książ, Most Poniatowskiego, Pomnik Ofiar Getta, Cmentarz Rakowicki;
d) wprowadzenie pisowni wielką literą wszystkich członów (oprócz przyimków i spójników) w wielowyrazowych nazwach lokali usługowych i gastronomicznych, np.
Karczma Słupska, Kawiarnia Literacka, Księgarnia Naukowa, Kino Charlie, Apteka pod Orłem, Bar Flisak, Hotel pod Różą, Hotel Campanile, Restauracja pod Żaglami, Winiarnia Bachus, Zajazd u Kmicica, Pierogarnia Krakowiacy, Pizzeria Napoli, Trattoria Santa Lucia, Restauracja Veganic, Teatr Rozmaitości, Teatr Wielki;
e) wprowadzenie pisowni wielką literą wszystkich członów (oprócz przyimków i spójników oraz wyrazów typu imienia) w nazwach orderów, medali, odznaczeń, nagród i tytułów honorowych, np.
Nagroda im. Jana Karskiego i Poli Nireńskiej, Nagroda Nobla, Nagroda Pulitzera, Nagroda Templetona, Nagroda Kioto, Literacka Nagroda Europy Środkowej Angelus, Nagroda Artystyczna Miasta Lublin, Nagroda Literacka Gdynia, Śląska Nagroda Jakości, Nagroda Rektora za Wybitne Osiągnięcia Naukowe, Nagroda Newsweeka im. Teresy Torańskiej, Nagroda Wielkiego Kalibru, Mistrz Mowy Polskiej, Ambasador Polszczyzny, Honorowy Obywatel Miasta Krakowa.
- W zakresie pisowni prefiksów:
a) uzupełnienie reguły ogólnej: W języku polskim przedrostki – rodzime i obce – pisze się łącznie z wyrazami zapisywanymi małą literą. Jeśli wyraz zaczyna się od wielkiej litery, po przedrostku stawia się łącznik, np. super-Europejczyk;
b) dopuszczenie rozdzielnej pisowni z wyrazami zapisywanymi małą literą cząstek takich jak super-, ekstra-, eko-, wege- mini-, maksi, midi-, mega-, makro-, które mogą występować również jako samodzielne wyrazy, np.
miniwieża lub mini wieża, bo jest możliwe: wieża (w rozmiarze) mini;
superpomysł lub super pomysł, bo jest możliwe: pomysł super;
ekstrazarobki lub ekstra zarobki, bo jest możliwe: zarobki ekstra;
ekożywność lub eko żywność, bo jest możliwe: żywność eko.
- Wprowadzenie jednolitej łącznej pisowni cząstek niby-, quasi- z wyrazami zapisywanymi małą literą, np.
nibyartysta, nibygotyk, nibyludowy, nibyorientalny, nibyromantycznie;
nibybłona, nibyjagoda, nibykłos, nibyliść, nibynóżki, nibytorebka;
quasiopiekun, quasinauka, quasipostępowy, quasiromantycznie,
przy zachowaniu pisowni z łącznikiem przed wyrazami zapisywanymi wielką literą, np.
niby-Polak, quasi-Anglia.
- Wprowadzenie łącznej pisowni nie- z przymiotnikami i przysłówkami odprzymiotnikowymi bez względu na kategorię stopnia, a więc także w stopniu wyższym i najwyższym, np.
nieadekwatny, nieautorski, niebanalny, nieczęsty, nieżyciowy;
niemiły, niemilszy, nienajmilszy;
nieadekwatnie, niebanalnie, nieczęsto, nieżyciowo;
nielepiej, nieprędzej, nienajlepiej, nienajstaranniej.
Więcej informacji można znaleźć w załączonych do komunikatu 80-stronicowych(!) Zasadach pisowni i interpunkcji polskiej.
Agata Nowicka, Oddział Udostępniania
Zuza Wiorogórska, Pełnomocniczka ds. edukacji informacyjnej i komunikacji naukowej
