29 czerwca 2018 r. odbyła się V edycja Ogólnopolskiego Seminarium użytkowników Uczelnianych Baz Wiedzy. W spotkaniu udział wzięli przedstawiciele świata nauki, pracownicy bibliotek oraz osoby tworzące systemy informacji o nauce.
Tematem tegorocznego seminarium był nie tylko system OMEGA-PSIR i jego rozwój, ale też problem ewaluacji nauki, zwłaszcza w kontekście Ustawy 2.0, zwanej Konstytucją dla Nauki. Ogromne emocje wzbudziło wystąpienie przedstawicieli OPI, którzy zaprezentowali założenia do reformy Systemu Informacji o Nauce w ramach Ustawy 2.0.
System Informacji o Nauce (SIN) powstał w 2011 roku na zlecenie Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Jego podstawą prawną była Ustawa z dnia 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki[1], Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 29 czerwca 2015 r. w sprawie Systemu Informacji o Nauce[2] oraz w znowelizowane Rozporządzeniu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 26 lutego 2016 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie Systemu Informacji o Nauce[3].
Celem Systemu Informacji o Nauce (SIN) jest zapewnienie dostępu do informacji o działalności badawczo-rozwojowej jednostek naukowych i efektach jej finansowania oraz wspomaganie działań mających na celu kształtowanie polityki kadrowej, naukowej i naukowo-technicznej, pozyskiwanie danych dla GUS, wspomaganie oceny jakości kształcenia oraz elektroniczna sprawozdawczość szkół wyższych i jednostek naukowych[4]. W skład systemu wchodzą: POL-on System Informacji o Nauce i Szkolnictwie Wyższym, Polska Bibliografia Naukowa (PBN), POL-index Polska Baza Cytowań oraz ORPPD Ogólnopolskie Repozytorium Pisemnych Prac Dyplomowych.
W przypadku wielu instytucji jednostkami odpowiedzialnymi za częściowe wprowadzanie danych do PBN są biblioteki. Odbywa się to albo poprzez automatyczne przesłanie danych z systemu uczelnianych baz wiedzy, albo poprzez ręczne uzupełnianie bazy.
Zgodnie z art. 342 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce[5] (z dnia 3 lipca 2018 r.), (Zintegrowany System Informacji o Szkolnictwie Wyższym i Nauce POL-on, zwany dalej Systemem POL-on) oraz Rozporządzeniem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 3 lipca 218 r. w sprawie danych w Zintegrowanym Systemie Informacji o Szkolnictwie Wyższym i nauce POL-on zmianie ulegną zasady przekazywania danych do systemu, a także zakres tych danych. Bez względu na to, czy pracownicy bibliotek są (będą) bezpośrednio zaangażowani w wprowadzanie danych, zapoznanie się z nowymi zasadami powinno być obligatoryjne dla każdego bibliotekarza akademickiego, gdyż niektóre zmiany mogą mieć istotne znaczenie dla funkcjonowania bibliotek.
Wśród zmian należy wymienić pominięcie w katalogu obowiązkowych danych informacji o liczbie arkuszy wydawniczych (brak minimalnej objętości w przypadku rozdziałów i monografii.), typie publikacji czy pełnych danych o konferencji. Obowiązkowe za to stanie się określenie dyscypliny naukowej oraz wprowadzenie elektronicznego identyfikator naukowca (art. 343 Ustawy).
W projekcie Rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w z dnia 3 lipca 218 r., czytamy:
„§ 2. W zakresie danych, o których mowa w art. 344 ust. 1 pkt 3 i 8 ustawy, w wykazie pracowników zamieszcza się:
- elektroniczny identyfikator naukowca ORCID (Open Researcher and Contributor ID)”.
ORCID służy identyfikacji naukowca w zasobach elektronicznych. Identyfikator ma likwidować problem dublujących się nazwisk autorów, eliminować różne wersje zapisu imienia i nazwiska, a także precyzować tożsamość badacza. Identyfikator zyskuje coraz większą popularność wśród polskich naukowców. Wiele uczelni, również poprzez biblioteki, promuje ORCID jako doskonały sposób weryfikacji naukowca. Konto na platformie każdy naukowiec musi założyć sam, sam też musi wprowadzać dane na temat swoich publikacji. Dane te można zaciągnąć z innych baz danych (np. Scopus lub Web of Science), menadżerów bibliograficznych i repozytoriów.
Zgodnie z art. 266 Ustawy, dane do PBN docelowo mają wprowadzać osoby prowadzące działalność naukową. Innymi słowy, każdy naukowiec będzie miał w PBN własny profil, który będzie musiał uzupełniać danymi z platformy ORCID lub innych repozytoriów zewnętrznych. Proces logowania do PBN zostanie oparty na ORCID, a identyfikator stanie się głównym identyfikatorem osoby w komunikacji PBN – POL-on.
Na wielu polskich uczelniach to właśnie biblioteki (co jest rzeczą naturalną) są odpowiedzialne za wprowadzanie danych do instytucjonalnych bibliografii, repozytoriów czy uczelnianych baz wiedzy. Systemy te stanowią obecnie cenne źródło informacji o działalności naukowej (publikacyjnej) uczelni. W kontekście nowej ustawy ich rola jeszcze wzrośnie. Powstanie bowiem system naczyń połączonych, w którym instytucjonalne bazy danych będą miały kluczową rolę. Bibliotekarze, posiadając odpowiednią wiedzę, umiejętności i doświadczenie, będą musieli sprostać oczekiwaniom naukowców i wymogom nowego systemu.
W jaki sposób odpowiednio przygotować dane bibliograficzne, jak poprawnie uzupełnić rekord, czy w końcu w jaki sposób znaleźć własne publikacje w zasobach online, by je następnie pobrać do wybranego systemu (ORCID lub PBN) – to pytania, jakie wiele naukowców będzie sobie zadawać w niedalekiej przyszłości. A kto inny, jak nie bibliotekarz będzie tą osobą, która wesprze badacza w tym niełatwym zadaniu?
Nowa ustawa wprowadza także inne, zupełnie nowe rozwiązania. Jednym z nich są listy wydawców oraz czasopism naukowych i recenzowanych materiałów z konferencji międzynarodowych (art. 267 Ustawy). Artykuł 265 punkt 9 niniejszej ustawy mówi, że w procesie ewaluacji nauki pod uwagę będą brane między innymi:
(…) 1) monografia naukowa wydana przez wydawnictwo publikujące recenzowane monografie naukowe;
2) artykuł naukowy opublikowany w:
- a) czasopiśmie naukowym publikującym recenzowane artykuły lub recenzowanych materiałach z konferencji międzynarodowej, ujętych w międzynarodowych bazach czasopism naukowych o największym zasięgu,
- b) czasopiśmie naukowym będącym przedmiotem projektów finansowanych w ramach programu „Wsparcie dla czasopism naukowych”, o którym mowa w art. 402.
Ponadto
(…) 9. Wydawnictwom, czasopismom i konferencjom, o których mowa w ust. 8, przypisuje się punkty będące miarą ich renomy.
W ramach programu „Wsparcie dla Czasopism Naukowych”, który ma być ogłaszany co dwa lata, grupa 500 tytułów ma otrzymać wsparcie,
(…) którego celem jest podniesienie poziomu praktyk wydawniczych i edytorskich umożliwiających wejście polskich czasopism naukowych w międzynarodowy obieg naukowy.
Do programu mogą przystąpić wydawcy polskich czasopism naukowych o wysokim poziomie naukowym, nieujętych w bazach, o których mowa w art. 265 ust. 9 pkt 2 lit. a. (…) (art. 402 ustawy).
Reasumując: powstała lista punktowanych wydawnictw. Lista czasopism naukowych i recenzowanych materiałów z konferencji międzynarodowych jest w trakcie opracowania. Lista wydawców powstała przy współpracy Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego z Komisją Ewaluacji Nauki, ekspertami zewnętrznymi oraz Biblioteką Narodową.
Lista punktowanych czasopism nie jest niczym nowym w polskiej parametryzacji. To novum to punktowanie wydawnictw w polskiej nauce, które będzie miało zapewne znaczny wpływ na przyszły kształt polskiego rynku wydawnictw naukowych. Jak czytamy w uzasadnieniu do ustawy:
Podstawową zasadą nowego modelu oceny publikacji będzie ujednolicona metoda oceny wszystkich kanałów publikacji przez uznanie – funkcjonującej od ponad pół wieku w naukometrii – zasady dziedziczenia prestiżu (artykuł jest wart tyle, ile czasopismo, w którym jest opublikowany, a książka jest warta tyle, ile wydawnictwo ją wydające).
Zarówno nowa lista czasopism jak i wydawnictw będzie miała zapewne wpływ na politykę gromadzenia zbiorów bibliotecznych. Po pierwsze dlatego, że sami naukowcy będą zainteresowani wydawnictwami z list. Po drugie, zmieni się zapewne rynek publikacji naukowych w Polsce.
Na świecie o polityce wydawniczej decydują same wydawnictwa. W przypadku największych graczy mamy do czynienia z publikacjami, które wchodzą do kanonu wiedzy. Klientem takiego wydawnictwa jest przede wszystkim biblioteka, która zamawia książki praktycznie w ciemno. W związku z tym wydawnictwa nie mogą sobie pozwolić na jakikolwiek kompromis. Co za tym idzie nie interesują się one dotacjami zewnętrznymi, a oferta oparta jest na surowych zasadach, popartych rygorystycznym procesem recenzji. Zagraniczne redakcje otrzymują kilka, jeśli nie kilkadziesiąt propozycji dziennie, z których tylko procent, po ostrej selekcji, wychodzi drukiem.
Polski model publikacji naukowych opiera się przede wszystkim na publikowaniu monografii finansowanych z grantów badawczy i przez uczelnie. Praktycznie oznacza to, że autor decyduje, kto wyda jego książkę. Proces recenzyjny skupia się raczej na podjęciu decyzji o samym druku, niż na solidnej merytorycznej ocenie wartości książki. Polskim wydawcom opłaca się przyjmować manuskrypty o niskim poziomie tylko ze względów finansowych.
Wśród ekspertów, już podczas Kongresu Nauki w 2017 r., pojawiła się dyskusja co do planów listy punktowanych wydawnictw. Podstawowym problemem był brak wiedzy o metodologii budowania rankingu. Badacze obawiają się, że ostatecznie otrzymamy wyłącznie wykaz wydawnictw, bez merytorycznej dyskusji na temat metodologii tworzenia takiego wykazu. Do dzisiaj próżno znaleźć jakichkolwiek informacji o pracy komisji. 9 lipca 2018 r. na stronie Ministerstwa pojawił się Projekt rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w sprawie pomocy de minimis w ramach programu „Wsparcie dla czasopism naukowych”. Jest to jedyny jak dotąd dokument wypracowany przez komisję. Nie wiadomo więc jaka metodologia zostanie obrana przy tworzeniu katalogu wydawnictw punktowanych.
Obecnie funkcjonuje kilka rankingów tego typu (np. Australian Political Studies Association (APSA), Socio-Economic and Natural Sciences of the Environment (SENSE) General Board, Centre for Resource Studies for Human Development (CERES)).
W krajowym wykazie pojawiają się wszystkie wydawnictwa uniwersyteckie. Oznacza to, że zwiększy się znacznie ich rola. Biorąc pod uwagę dostępność pozycji takich wydawnictw na rynku (z reguły stacjonarne i internetowe księgarnie wydawnicze/akademickie) oraz fakt, że wiele bibliotek akademickich ma prawo do egzemplarza obowiązkowego, nowe zasady publikowania będą miały znaczący wpływ na obrót książką w Polsce.
Maja Bogajczyk, Oddział Usług Informacyjnych i Szkoleń
[1] Ustawa z dnia 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki. Dz.U. 2010 nr 96, poz. 615, z poźn. zm.
[2] Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 29 czerwca 2015 r. w sprawie Systemu Informacji o Nauce. Dz. U. 2015, poz. 944.
[3] Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 26 lutego 2016 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie Systemu Informacji o Nauce. Dz.U. 2016, poz. 309. 4 Zob. art. 4c ust. 2 oraz ust. 14 pkt 3 Ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r.
[4] Wyczerpująca charakterystyka systemu zob. J. Przyłuska, System Informacji o Nauce – zakres danych i informacji objętych systemem, terminy aktualizacji i sposób udostępniania danych, „Biuletyn EBIB” (2016), nr 165. Dostęp 16.10.2017 http://open.ebib.pl/ojs/index.php/ebib/article/view/425/590
[5] Rządowy projekt ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, druk nr. 2446. Dostęp 11 lipca 2018 r. http://konstytucjadlanauki.gov.pl/pobierz-projekt