Publikowanie wyników badań naukowych staje się już niewystarczające. Aby zapewnić przejrzystość procesu badawczego oraz zapewnić jego odpowiednią jakość (możliwość weryfikacji, powtórzenia, czy kontynuowania badań) konieczne jest udostępnianie danych badawczych (research data). Udostępnianie wyników prowadzonych badań, czy też ich cząstkowych efektów nie jest całkowitą nowością ostatnich czasów. Nowością jest jednak fakt zwiększenia możliwości technicznych, dzięki czemu taka otwartość staje się łatwiejsza i coraz bardziej powszechna.
Otwieranie danych badawczych (open research data) stało się już jedną z podstawowych praktyk otwartej nauki, choć jeszcze nie dość rozpowszechnioną. Propagowanie założeń otwierania danych badawczych – dane są otwarte wtedy, gdy są dostępne w Internecie dla szerokich kręgów odbiorców, bezpłatnie oraz w postaci umożliwiającej na ich ponowne wykorzystanie, nadal wymaga dużych nakładów działań informacyjnych prowadzonych m.in. przez biblioteki akademickie i naukowe.
Prowadzenie spójnej w obrębie instytucji polityki zarządzanie danymi badawczymi, ich długoterminowe archiwizowanie, ale także uczenie, w jaki sposób i do jakiego celu należy otwierać dane badawcze staje się jednym z zadań podejmowanych często właśnie przez uczelniane książnice, gdzie tworzone są odpowiednie jednostki, a nawet powstają nowe typy stanowisk przeznaczone do tego typu zadań. Do języka polskiego w automatyczny sposób przejęte zostało określenie data stewardship oraz data steward na określenie pracownika zajmującego się zarządzaniem danymi badawczymi.
Zagadnienie udostępniania danych badawczych poruszane na różnych forach, było wiodącym tematem IV Pomorskiej Konferencji Open Science, która odbyła się w terminie 14-16 kwietnia 2021 r. w w formule online. Organizatorem wydarzenia była Politechnika Gdańska. Problematyka udostępniania danych badawczych została zaprezentowana na przykładach obejmujących różne dziedziny naukowe, od humanistycznych po ścisłe, przez przedstawicieli kilku polskich uczelni oraz instytutów badawczych. Konferencja zorganizowana została w ramach projektu „Most Danych – Multidyscyplinarny Otwarty System Transferu Wiedzy – etap II: Open Research Data”.
Dane badawcze to obecnie ogromnie szerokie spektrum możliwych danych – od danych liczbowych, przez modele matematyczne, oprogramowanie, dokumenty tekstowe oraz zapisane na innych nośnikach (fotografia, nagrania audio, wideo), kwestionariusze, ankiety i inne formy zapisu zgromadzonych danych.
Istotną kwestią w prowadzeniu w obrębie instytucji nauki baz danych i ich udostępniania wymaga odpowiedniego przygotowania, zaprojektowania rozwiązań infrastrukturalnych oraz dostępności do różnych inicjatyw wspierających udostępnianie danych (szkolenia, wsparcie techniczne). Poruszone podczas pierwszego i drugiego dnia konferencji kwestie dotyczyły zróżnicowanych aspektów otwierania danych np. w dziedzinowych repozytoriach otwartych danych badawczych. Jednak żeby wszystko dobrze funkcjonowało nie wystarczy zapewnić rozwiązań technicznych – narzędzi informatycznych czy serwisów, jak Biblioteka Nauki, Repozytorium CeON, Repozytorium Otwartych Danych RepOD. Należy przede wszystkim brać pod uwagę politykę otwartości prowadzoną na danej uczelni czy w instytucji oraz potrzeby badaczy. Wdrażanie polityki otwartości jest w różnym stopniu zaawansowane na poszczególnych uczelniach. Działania te są zależne od wielu uwarunkowań instytucjonalnych, m.in. dotyczących możliwości przechowywania danych.
Niezwykle istotne są aspekty prawne, o których również dyskutowano podczas konferencji. Lista dokumentów, na które należy zwrócić uwagę, wiedzie od Kodeksu Etyki Pracownika Naukowego poczynając, przez krajowe przepisy prawne i dyrektywy europejskie (Europejski kodeks postępowania w zakresie rzetelności badawczej – The European Code of Conduct for Research Integrity z 2010 r., znowelizowany w 2017 r.; Zalecenia Komisji z dnia 17 lipca 2012 r. w sprawie dostępu do informacji naukowej oraz jej ochrony; Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1024 z dnia 20 czerwca 2019 r. w sprawie otwartych danych i ponownego wykorzystania informacji sektora publicznego; Kierunki rozwoju otwartego dostępu w Polsce (zgodnie z rekomendacjami MNiSW przyjętymi w 2015 r.), po kwestie dotyczące RODO, wolnych licencji, komercjalizację, umowy, czy wymogi instytucji finansujących badania naukowe. Prelegenci zwrócili także uwagę na specyfikę aspektów prawnych, którym podlegają dane badawcze z różnych dyscyplin.
Potrzebne jest także wsparcie szkoleniowe i doradztwo w zakresie zarządzania danymi badawczymi. Dlatego tak ważne jest kształcenie w Polsce data stewardów, którzy pomogą stworzyć i zrealizować plan zarządzania danymi badawczymi. Zaprezentowana podczas konferencji pierwsza w kraju szkoła data stewardów częściowo zaspokaja te potrzeby. Poza formalną edukacją dobre rezultaty może przynieść wymiana doświadczeń w pracy data stewardów, co również miało miejsce podczas konferencji. O swoich doświadczeniach opowiadali data stewardzi z Politechniki Gdańskiej oraz Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu.
Przykładem, w jaki sposób organizować na uczelni jednostkę odpowiedzialną za zarządzanie danymi badawczymi na uczelni jest Centrum Informacji Naukowo-Technicznej Politechniki Lubelskiej. Natomiast praktyczne wykorzystanie baz danych badawczych zaprezentowane zostało podczas sesji dotyczącej udostępniania danych badawczych w różnych dyscyplinach naukowych. W wystąpieniach zaprezentowano m.in. bazę danych w monitoringu zakwitów sinic w Morzu Bałtyckim (dr J. Kobos z Uniwersytetu Gdańskiego), czy otwarte dane badawcze w ekonomii i finansach (M. Szuflita-Żurawska, P. Kasprzak z Politechniki Gdańskiej). Innym przykładem jest Podlaskie cyfrowe repozytorium przyrodniczych danych naukowych.
Dobrze było spotkać się w Gdańsku oraz w domach prelegentów i słuchaczy z różnych stron Polski. Dobrze było wymienić się doświadczeniami badaczy, bibliotekarzy i pracowników administracji w zarządzaniu danymi badawczymi. Dobrze było dowiedzieć się czegoś nowego i się zainspirować. Nie pozostaje nic innego jak działać i czekać na piątą edycję Pomorskiej Konferencji Open Science.
Anna Kamińska, Lilianna Nalewajska, Oddział Usług Informacyjnych i Szkoleń BUW