„Rówieśniczki Niepodległej” – Maria Patkowska-Kruczałowa, doktor medycyny

Maria Joanna Patkowska-Kruczałowa (1918-2013)

była doktorem medycyny. Przez wiele lat kierowała jednym z wydziałów krakowskiej Wytwórni Surowic i Szczepionek.

Błyskotliwą, liczącą niespełna 60 stron, pracę doktorską pt. Produkcja i ocena laboratoryjna szczepionki przeciw durowi brzusznemu, zabitej i wysuszonej acetonem obroniła na Akademii Medycznej w Krakowie w 1964 roku. Promotorem dysertacji był prof. Zdzisław Przybyłkiewicz (1908-1996) kierownik Katedry Mikrobiologii Lekarskiej Akademii Medycznej w Krakowie, organizator (1945) i kierownik Zakładu Produkcji Szczepionek w Krakowie. Zespół produkcyjny tworzyli ludzie zasłużeni dla polskiej nauki: Tadeusz Korzybski (1906-2002), Jan Kostrzewski (1915-2005), Włodzimierz Kuryłowicz (1910-1991) oraz Stefan Ślopek (1914-1995). Produkowano szczepionki m.in. przeciw durowi wysypkowemu, durowi brzusznemu, durom rzekomym oraz czerwonce, tzw. penty (szczepionki skojarzone, pięć w jednym).

Dur brzuszny

Dur brzuszny to choroba zakaźna przewodu pokarmowego wywoływana przez gram-ujemną bakterię Salmonella typhi. Źródłem zakażenia jest woda i żywność zanieczyszczone wydalinami osób chorych i nosicieli. Zachorowania występują na całym świecie.

Po okresie inkubacji bakteria wywołuje u chorego krwawą wysypkę na klatce piersiowej i brzuchu, owrzodzenia jelit oraz wyjątkowo wysoką gorączkę, trwającą nawet miesiąc. Do tych objawów często dołączają splątanie, będące efektem zatrucia endotoksyną, powiększenie wątroby, śledziony, węzłów chłonnych, biegunka lub zaparcia, zapalenie płuc. Jeśli chorego nie zabiją powikłania: krwawienia z przewodu pokarmowego, perforacja jelita cienkiego, zapalenie otrzewnej, posocznica, zapalenie mózgu, objawy neuropsychiatryczne (dur ‒ od odurzenie), odwodnienie, rozsiane ropnie, zapalenie wsierdzia, zapalenie kości, rozpoczyna się powolny powrót do zdrowia. Podstawą rozpoznania jest wykonanie posiewu krwi (pomocniczo posiewu kału) w kierunku Salmonella typhi.

W Polsce choroba ta stanowiła problem w okresie międzywojennym, w czasie wojny oraz po II wojnie światowej, który później został znacznie ograniczony dzięki upowszechnieniu kanalizacji oraz dostępowi do czystej wody. Obecnie w Polsce rejestruje się pojedyncze zachorowania.

Szczepienia przeciw durowi brzusznemu są zalecane: pracownikom służb komunalnych, osobom wyjeżdżającym do krajów, gdzie dur brzuszny występuje endemicznie i w razie wystąpienia klęsk żywiołowych, w których występuje utrudniony dostęp do czystej wody. Zaszczepienie, podobnie jak przechorowanie duru brzusznego, zapewnia ochronę na okres 3-5 lat, nie dając trwałej odporności.

Rodzina

Maria Joanna Patkowska była najstarszym z pięciorga dzieci Józefa Stanisława Patkowskiego (1887-1942) i Marii z domu Mejro (1891-1986).

Józef Patkowski był fizykiem doświadczalnym, specjalistą w dziedzinie spektroskopii. Obronił też doktorat z filozofii (1917, w tym samym roku wzięli z Marią ślub). Dzięki licznym kontaktom zagranicznym odegrał znaczącą rolę w tworzeniu Zakładu fizyki doświadczalnej i wyposażeniu Obserwatorium Astronomicznego reaktywowanego po I wojnie światowej Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Angażował się społecznie opiekując się ruchem harcerskim. Bardzo ceniony w środowisku akademickim, które wybrało go na rektora uniwersytetu. Nie przyjął jednak tej nominacji. Po namowach został prorektorem na dwie kadencje w latach 1935-1937, po czym (znów po namowach) przyjął stanowisko Dyrektora Departamentu Szkół Wyższych w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Zmarł w wybuchu bomby podczas nalotu sowieckiego na warszawski Żoliborz. Wtedy też jego córka Maria została ranna.

Z których Meyrów (Mejrów, Mejerów, Meyerów, Meierów, Majerów, Mayerów, Maierów) pochodziła Maria-matka nie doszłam. [edit: patrz komentarze(!)] Musiała być dzielną kobietą. Przeprowadzała się z mężem (wiecznie w delegacji) i kolejnymi dziećmi z Krakowa do Wilna, z Wilna do Warszawy. A po jego śmierci poszła z dorosłymi już dziećmi do powstania.

Powstanie warszawskie

Obie Marie, matka i córka, miały legitymacje członkowskie Armii Krajowej. Uczestniczyły w powstaniu warszawskim w ramach II Obwodu Żywiciel na Żoliborzu. Starsza pełniła funkcje intendentki i rejestratorki, młodsza ‒pielęgniarki (wg Bayera medyczki, czyli lepszej pielęgniarki) w Punkcie Opatrunkowym nr 104 pod komendą doktor Celiny Łoskiej-Zalewskiej w budynku szkoły Rodziny Wojskowej ul. Czarnieckiego 49, rozwiniętym następnie w szpital na Forcie Sokolnickiego. W wyniku ostrzału i bombardowań szpital trzy razy ewakuowano i przenoszono. Personel medyczny brał też udział w pierwszej linii natarcia na linię kolejową i budynek Dworca Gdańskiego. Z analizy biogramów na stronie Muzeum Powstania Warszawskiego można domniemywać, że w powstaniu brała także udział trójka rodzeństwa Marii Joanny Patkowskiej: Jerzy (1919-1945), Krystyna (1922-1945?) i Joanna (1925-1945?). W rejestrze brak najmłodszego Józefa (1929-2005), który został słynnym muzykologiem.

Maria Patkowska-Kruczałowa została pochowana na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.

Matylda Filas, Gabinet Dokumentów Życia Społecznego

Bibliografia:

1. Antosiewicz Maria, Szpitale i punkty opatrunkowe Żoliborza. W: Szpitalnictwo Polskie, 1976, z. 4.
2. Bayer Stanisław, Służba zdrowia Warszawy w walce z okupantem : 1939-1945. Warszawa, 1985. (BUW Wolny Dostęp D807.P7 B385 1985)
3. Biogram na stronie Muzeum Powstania Warszawskiego (dostęp 22.06.2018) https://www.1944.pl/powstancze-biogramy/maria-patkowska,33576.html
4. Minakowski Marek Jerzy, Wielka genealogia Minakowskiego (dostęp 22.06.2018) http://wielcy.pl/
5. Nekrolog w Gazecie Wyborczej opublikowany 24.05.2013 (dostęp 22.06.2018) http://nekrologi.wyborcza.pl/0,11,,219603,Maria-Patkowska-Krucza%C5%82owa-inne.html
6. Patkowska-Kruczałowa Maria, Produkcja i ocena laboratoryjna szczepionki przeciw durowi brzusznemu, zabitej i wysuszonej acetonem. Kraków, 1964.
7. Portal Szczepienia.info (dostęp 22.06.2018) http://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/dur-brzuszny/
8. Rejduch Julian, Profesor Jerzy Kruczała-teoretyk i praktyk regionalizmu. W: Zeszyty Naukowe / Akademia Ekonomiczna w Krakowie. Nr 483 (1997).
9. Strona firmy Biomed (dostęp 22.06.2018) https://www.biomed.pl/Firma/Historia
10. Związek Harcerstwa Polskiego, Chorągiew Harcerek Wileńska, Zlot Jubileuszowy w Spale, harcerki i goście. Fotografia [1935]. Biblioteka Narodowa Magazyn Ikonografii sygnatura F.55092/AFF.III-82