Tajemniczy instrument i ponad stuletni „poślizg” wydawniczy

Przełom XVI/XVII wieku był w muzyce okresem niezwykle twórczym, w którym dokonały się daleko idące przeobrażenia stylistyczne i estetyczne wyznaczające drogę ku nowej epoce, określonej później mianem baroku. Współcześni obserwatorzy byli świadomi wagi i znaczenia przemian oraz opozycji stylu „dawnego” i „nowego”, stąd w refleksji teoretyków formułowano pojęcia stile antico/stile moderno, prima/seconda pratica itp. Centrum tych przemian był Półwysep Apeniński i kilka ośrodków humanistycznej myśli, zwłaszcza Florencja i Rzym, ale także Mantua, gdzie pod mecenatem dworu Gonzagów nowe idee wprowadzał w czyn wielki innowator, Claudio Monteverdi. Wśród teoretyków muzyki opisujących w I połowie XVII wieku, stylistyczne przemiany tej fascynującej epoki wyróżniał się m.in. Marco Scacchi (który wiele lat spędził w Rzeczypospolitej, jako nadworny muzyk Wazów) oraz pochodzący z Florencji Giovanni Battista Doni.

W kręgach działających w toskańskim mieście renesansowych humanistów, szczególnie żywa była idea wskrzeszenia greckiego dramatu, o którym wiedziano z pism starożytnych autorów, iż bardzo silnie oddziaływał słowem oraz muzyką. Źródła przekazały jednak tylko bardzo szczątkowe informacje o tym, jak brzmiała muzyka w dawnej Grecji, musiano więc znaleźć całkiem nowy środek wyrazu pozwalający jak najlepiej przekazać słowo i muzycznie podkreślić jego ekspresję. Tak, w późnorenesansowej Florencji, w akademickim kręgu zwanym Cameratą, skupionym wokół dworu hrabiego de’ Bardi, narodziła się idea monodii akompaniowanej, nowej techniki deklamacyjnego śpiewu, któremu towarzyszył prosty, akordowy akompaniament basso continuo.

Nie wiemy, czy to właśnie florenckie pochodzenie Doniego (urodzony w 1595 nie mógł być świadkiem narodzin swej rówieśniczki – opery, za której najwcześniejszą realizację uchodzi niezachowana Dafne Jacopo Periego z roku 1597) zainspirowało jego późniejsze zainteresowania, niemniej to on właśnie w kolejnym pokoleniu podjął dziedzictwo Cameraty, rozwijając systematyczne studia nad muzyką antyku. Wykształcenie w zakresie prawa, filozofii, języków klasycznych, matematyki zdobywał m.in. w Bolonii, Rzymie, Pizie i Paryżu, co uczyniło z młodego florentyńczyka jednego z największych erudytów swej epoki. We wszystkich odwiedzanych ośrodkach poświęcał szczególnie wiele uwagi studiowaniu dostępnych tam pism oraz zabytków materialnych dotyczących muzyki starożytnych Greków. Tę kwestię poruszał również w licznej korespondencji prowadzonej z najważniejszymi autorytetami epoki, wśród których byli Kircher, Mersenne, Galileusz i in. Gdy osiadł w Rzymie, wszedł w krąg możnego rodu Barberinich, m.in. kardynała Maffeo, wkrótce papieża Urbana VIII, później jego kuzyna kardynała Francesca Barberiniego, dochodząc do godności sekretarza Kolegium Kardynalskiego. Nie czuł się jednak w tej roli dobrze pragnąć skupić się tylko na pracy naukowej; po śmierci brata skorzystał więc z okazji powrotu do ukochanej Florencji, gdzie założył rodzinę i gdzie zmarł w wieku 52 lat.

W swych badaniach na muzyką antyku, Doni skupił się na trudnych zagadnieniach starogreckiej teorii muzyki, zwłaszcza w zakresie dotyczącym konstruowania i użycia skal muzycznych. W krótkim szkicu nie sposób choćby pobieżnie omówić tego złożonego zagadnienia, dość więc wspomnieć, że były one bardzo odmienne od używanych współcześnie i znanych każdemu adeptowi sztuki muzycznej. Badani przez Doniego teoretycy starogreccy, m.in. Archytas, Arystoksenos, Ptolemeusz, Arystydes Kwintylian, Didymos, powołujący się na dziedzictwo myśli pitagorejskiej,  platońskiej i arystotelejskiej na przestrzeni wieków rozwijali bardzo złożony system tzw. tetrachordów i budowanych z nich licznych skal, operujących znacznie większą liczbą interwałów, niż dzisiejsza skala chromatyczna (czyli „wszystkie klawisze fortepianu”). Starożytni autorzy poświęcali wiele uwagi brzmieniowemu zróżnicowaniu tych skal, ich szczególnej stosowności dla określonych celów ekspresyjnych, retorycznych, a nawet etycznych. Niestety, coraz pełniejsza wiedza (przed Donim zagadnienia te badali m.in. Girolamo Mei, Vincenzo Galilei) o teorii dawnych Greków nie przekładała się na wiedzę o ich realnej muzyce, znanej tylko ze szczątkowych zabytków dawnej notacji muzycznej. Szukano więc metod całkiem współczesnego odrodzenia tej sztuki m.in. poprzez nową muzykę tworzoną w oparciu o dawne skale.

Pierwszą publikacją Doniego poświęconą tym zagadnieniom był Compendio del trattato de’ generi e de’ modi della musica  (Rzym 1635), skrócona wersja nigdy nieukończonego, obszerniejszego dzieła. Jednocześnie zajmowały go praktyczne aspekty wykorzystania wiedzy o antycznych skalach (jakkolwiek sam nie był czynnym muzykiem) – tworzył więc projekty instrumentów, które umożliwiałyby grę z ich zastosowaniem i próbował inspirować swymi ideami kompozytorów (jak Frescobaldi, Mazzocchi, Rossi) oraz wykonawców. Niektóre projekty pozostawały w sferze spekulatywnej, inne udawało się skonstruować realnie, np. enharmoniczne klawesyny, które wg wskazówek Doniego budował Giovanni Pietro Polizzino. Wspomnijmy tu, że instrumenty „mikrotonalne”, odwołujące się do dziedzictwa dawnych skal oraz eksperymentalnych strojów muzycznych konstruowano także na długo przed Donim – mierzył się z tym m.in. Nicola Vicentino, autor koncepcji archicembalo z dodatkowymi klawiszami, znanej tylko z opisu i współcześnie rekonstruowanej, oto przykład muzyki na taki osobliwy instrument:

Kolejnym niezwykłym instrumentem była specjalna odmiana liry której gruszkowaty korpus rezonansowy wyposażony był w dwa naciągi strun po obu stronach (stąd jej nazwa: amfichordon, co można rozumieć jako „podwójne ostrunowana”) – jelitowych z jednej strony, metalowych z drugiej, których bardzo skomplikowany i zmienny sposób strojenia pozwalał na grę w różnych tonoi i genera. Doni opisał go w traktacie Lyra Barberina, dedykowanym papieżowi Urbanowi VIII – na cześć nazwiska jego rodu nazwał też swój wynalazek. To fascynujące, erudycyjne dzieło zawierało też obszerną rozprawę o starożytnych chordofonach (instrumentach strunowych) stanowiących kontekst dla nowego instrumentu, jak lira, kitara, chelys, testudo, pektis, forminks i in.

I tu, po długim wstępie dochodzimy do „obiektu miesiąca” – w Gabinecie Zbiorów Muzycznych BUW zachował się egzemplarz wspomnianego traktatu pochodzący z kolekcji muzykaliów gromadzonych w d. Musikalisches Institut Uniwersytetu Wrocławskiego. Edycja ta zarazem stanowi przykład jednego z największych w dziejach wydawniczych „poślizgów”. Doni ukończył swe dzieło zapewne w połowie lat 30. XVII wieku i ok. 1640 wysłał je do Francji na ręce Pierre’a i Jacquesa Dupuy, zaprzyjaźnionych z nim kustoszów biblioteki królewskiej w Paryżu, którzy mieli zadbać o znalezienie najbardziej kompetentnego wydawcy, z uwagi na obszerny i złożony materiał ikonograficzny; najwyraźniej nie ufał tu możliwościom wydawców włoskich. Niestety zadanie to przeciągało się i zostało zarzucone po śmierci Doniego. Nie wiemy więc praktycznie nic o ew. recepcji tego dzieła, choć pewnie było znane przynajmniej we fragmentach w rzymskim kręgu autora. Nie wiadomo też, czy podjęto próbę konstrukcji opisanej liry – uważa się raczej, że pozostała ona czysto spekulatywnym konceptem.

Ponad wiek później prace wielkiego humanisty zainteresowały innego florentyńczyka, badacza starożytności (zwłaszcza kultury Etrusków), księgarza, antykwariusza i wydawcę Antonia Francesca Goriego, który we współpracy ze swym uczniem Giovannim Battistą Passerim przygotował do wydania wybór pism Doniego, w tym nieznany muzycznemu światu traktat Lyra Barberina (wraz z nim także ważną rozprawę Trattato della musica scenica). Wydrukowała je Stamperia Imperiale („Typis Caesareis”), najważniejsza ówcześnie florencka oficyna, która była spadkobierczynią Stamperia Granducale założonej w 1699 przez Cosima III de’ Medici. Niestety, Gori nie dysponował w znacznej części zagubionym, oryginalnym materiałem ikonograficznym, który zebrał Doni, poza projektem tytułowej liry i zastąpił go innymi rycinami, według własnego wyboru i własnej wiedzy popełniając przy tym wiele błędów i wypaczając w wielu aspektach intencje autora. Niemniej piękna florencka edycja z 1763 roku przekazała świadectwo wielkiej wiedzy i pasji zapomnianego już wówczas włoskiego badacza oraz ślad (dość szybko zarzuconych) prób przywrócenia praktyce muzycznej idei starogreckich muzyków i teoretyków muzyki.

Io. Baptistae Doni / Patrici Florentini / Lyra Barberina / ΑΜΦΙΧΟΡΔΟΣ / accedunt / ejusdem opera, pleraque nondum edita / ad veterem musicam illustrandam pertinentia ex autographis collegit, et in lucem proferri curavit  Antonius Franciscus Gorius, ed. A.F. Gori i G.B. Passeri (Florencja, 1763).
Gabinet Zbiorów Muzycznych BUW, SDM 993

Dostęp do wersji online, HathiTrust Digital Library (egz. ze zbiorów University of Michigan): https://hdl.handle.net/2027/mdp.39015085438342

Piotr Maculewicz, Gabinet Zbiorów Muzycznych

Bibliografia

Vatielli Francesco, La ‘Lyra Barberina’ di G.B. Doni, Pesaro, 1908

Palisca Claude, Barbieri Patrizio, Doni, Giovanni Battista, w: Grove Dictionary of Music and Musicians, Londyn, Nowy Jork 2001

Schleiner Louise, Milton, G.B. Doni, and the Dating of Doni’s Works, „Milton Quarterly” maj 1982, vol. 16, ss. 36-42; https://www.jstor.org/stable/24464184