W zbiorach Gabinetu Starych Druków BUW, wśród licznych dzieł botanicznych znajduje się bogato ilustrowany zielnik autorstwa szkockiej artystki Elisabeth Blackwell (1707-1758). Kto wie, być może dzieło to nie powstałoby, gdyby nie … kłopoty finansowe jej męża.
Zacznijmy jednak od przedstawienia państwa Blackwell. Elisabeth, z domu Blachrie, pochodziła z zamożnej rodziny kupieckiej, która zapewniła jej dobre wykształcenie i posag. Zakochała się w dalekim kuzynie i wbrew woli rodziców wkrótce go poślubiła. Państwo młodzi zamieszkali w Londynie. Ów wybranek, Aleksander, od początku kariery zawodowej popadał w konflikt z prawem. Nieudane inwestycje oraz „szemrane interesy” zawiodły go do więzienia. W celu wykupienia męża oraz spłaty jego zadłużeń obdarzona talentem artystycznym Elisabeth podjęła decyzję o wydaniu zielnika z własnoręcznie wykonanymi rycinami. By sprostać temu zadaniu zamieszkała w okolicy londyńskiego ogrodu botanicznego Chelsea Physic Garden, do którego codziennie chodziła czerpać natchnienie i twórcze inspiracje. Powstałe szkice przeniosła później na miedziorytowe płyty, a gotowe odbitki własnoręcznie kolorowała. W przygotowaniu opisów, z racji medycznego wykształcenia, pomógł jej przebywający w więziennej celi Aleksander. W BUW posiadamy drugie, rozszerzone wydanie tej ciekawej publikacji, do której materiał ilustracyjny odtworzył Nicolaus Friedrich Eisenberger (1707-1771), a treść uzupełnił znawca zagadnień botanicznych Christoph Jacob Trew (1695-1769), norymberski lekarz i miłośnik książek. Każdy z sześciu tomów zielnika otwiera pięknie wykonany frontispis.
Zielnik Elisabeth Blackwell
Oprócz kart tytułowych i opisów roślin w języku łacińskim i niemieckim zielnik zawiera katalog autorów, których dzieła stanowiły źródło wiedzy o przedstawionych okazach, oraz spisy roślin w kilku językach: łacińskim, niemieckim, angielskim, greckim, hiszpańskim, włoskim, francuskim i niderlandzkim. Po części opisowej zamieszczono materiał ikonograficzny (po 100 tablic w każdym tomie).
Jakie rośliny zaprezentowano w albumie? Oprócz pochodzących z odległych krain egzotycznych gatunków znajdziemy także europejskie drzewa (nie tylko owocowe), krzewy, byliny, a nawet kilka okazów należących do królestwa zwierząt. Przyjrzyjmy się zatem wybranym przykładom.
Konwalia (Lilium convallium), t. 1, tabl.70[1]
Miejsce występowania: można ją spotkać w dolinach, ale głównie w ogrodach.
Zalety: wielce przydatna w leczeniu chorób głowy i nerwów, takich jak udar, paraliż czy zawroty głowy. Stosowana również do wyrobu proszku wywołującego kichanie.
Arbuz (Citrullus Anaguria), t. 2, tabl. 157
Miejsce występowania: ciepłe kraje, takie jak: Włochy, Hiszpania, Turcja, Wschodnie i Zachodnie Indie.
Zalety: doskonale gasi pragnienie, ceniony za orzeźwiające działanie podczas upałów.
Cynamon (Cinamonium), t. 4, tabl. 354
Miejsce występowania: Wyspa Cejlon we Wschodnich Indiach.
Zalety: m.in. wzmacnia serce, dostępny w aptekach w postaci wody destylowanej, olejku i proszku oraz Syrupus cinamonium.
Koralowiec czerwony (Corallum rubrum), t. 4, tabl. 341
Miejsce występowania: Morze Tyrreńskie, wybrzeża Hiszpanii i Francji.
Zalety: m.in. wzmacnia serce, zwalcza nadkwasotę żołądka; w angielskich aptekach dostępny w postaci Electuarium diacorallion.
Rosiczka (Ros solis), t.4, tabl. 432
Rosiczka (Ros solis), t.4, tabl. 432 – Zielnik Elisabeth Blackwell
Miejsce występowania: bagna; kwitnie w czerwcu i lipcu.
Zalety: przez niektórych uważana za lek na serce, pomocny w suchotach i w czasie zarazy. Kiedyś stanowiła główny składnik cieszącej się wielką renomą wody rozpowszechnianej pod nazwą Rosa solis. Dziś już niestosowana.
Album Elisabeth Blackwell został pozytywnie przyjęty przez osiemnastowieczne środowisko medyczne, a w czasach współczesnych doczekał się naukowych i popularnonaukowych opracowań[2].
A jak zakończyła się historia państwa Blackwell oraz więcej szczegółów o egzemplarzu z naszej Biblioteki, dowiedzą się Państwo z relacji – Mamy to w BUW.
Obie edycje (1. w jęz. angielskim, 2. rozszerzona w jęz. łacińskim i niemieckim) dostępne są również online.
Egzemplarz w GSD BUW:
Blackwell Elisabeth (1707-1758):
Herbarium Blackwellianum emendatum et auctum id est Elisabethae Blackwell collectio stirpium quae in pharmacopoliis ad medicum usum asservantur quarum descriptio et vires ex Anglico idiomate in Latinum conversae sistuntur … Centuria 1-6.
Norymberga: Christian de Launoy, Johann Joseph Fleichmann, 1754-1773. 2º
Sygn. 3.15.1.4/3 [1-6]
Joanna Milewska-Kozłowska, Gabinet Starych Druków
Fot. Robert Majewski, Oddział Rozwoju Zasobów Elektronicznych
[1] W albumie każdy opis rośliny zawiera szczegóły dotyczące jej budowy, miejsca występowania, zastosowania w farmacji oraz wiele innych danych. Przedstawione w niniejszym tekście opisy stanowią skromny wybór z tych informacji.
[2] A curious herbal. Elizabeth Blackwell’s pioneering masterpiece of botanical art dited by Marta McDowell, with an essay by Janet Stiles Tyson, New York; London [2023];
Das Herbarium Blackwellianum: das meisterhafte Pflanzenbuch der außergewöhnlichen Elizabeth Blackwell / Dominic Olariu, Darmstadt, [2020]; zob. też J. Wiland-Szymańska, 2016. Herbarz „Elizabeth Blackwell – miłość, rośliny i sztuka”, Winieta: Pismo Biblioteki Raczyńskich, 2 (72): 4-5 https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/497626/edition/404135/content