Podczas konferencji Tradycje śląskiej kultury muzycznej kolejny raz okazało się, że fakt posiadania w zbiorach Gabinetu Zbiorów Muzycznych BUW kolekcji śląskich muzykaliów wielu badaczom nie jest znany. Skąd „kolekcja wrocławska” w Warszawie?
Chór klasztorny, drzeworyt, ok. 1500 r., źródło Wikimedia Commons
Jej powstanie związane jest z kasatami klasztornymi, które miały miejsce na Śląsku w początkach XIX w. Muzykalia podzieliły losy książek oraz rękopisów przechowywanych w klasztornych bibliotekach i stały się zrębem zasobu powstającego wówczas na Uniwersytecie Wrocławskim Instytutu Muzyki Kościelnej (Königliches Akademisches Institut für Kirchenmusik). W 1920 roku kolekcję przejął nowoutworzony Instytut Muzyczny (Musikalisches Institut bei der Universität Breslau).
Po II wojnie światowej władze polskie zdecydowały o likwidacji Instytutu Muzykologii na Uniwersytecie Wrocławskim. Ponieważ zbiory warszawskie poniosły dotkliwe straty w wyniku działań wojennych, muzykalia przekazano do Oddziału Zbiorów Muzycznych BUW. „Kolekcja wrocławska” stała się podstawą do badań dla Instytutu Muzykologii UW. Kolekcja liczy obecnie około 6000 jednostek – 4500 rękopisów i 1500 druków. Po likwidacji bibliotek klasztornych zbiory poszczególnych ośrodków zostały scalone. Bez względu na proweniencję usystematyzowano je według nazwisk kompozytorów, a utwory anonimowe uszeregowano według gatunków. Rękopisy zaś ułożono według formatu.
Proweniencja większości dokumentów do tej pory nie została ustalona. Wchodzące w skład kolekcji rękopisy muzyczne pochodzą m.in. z opactw cystersów w Henrykowie, Jemielnicy i Lubiążu, cysterek w Trzebnicy, kanoników regularnych we Wrocławiu i w Żaganiu, premonstratensów we Wrocławiu oraz z klasztorów bożogrobców w Nysie, dominikanów w Nysie, Opolu i Wrocławiu, franciszkanów w Głogowie i Wrocławiu, kanoniczek we Wrocławiu, krzyżowców z czerwoną gwiazdą we Wrocławiu.
Muzykalia znajdujące się w Gabinecie Zbiorów Muzycznych usystematyzowane są w takim porządku, w jakim zostały przejęte z Wrocławia, czyli bez podziału na zespoły z poszczególnych klasztorów. Ustalenie pochodzenia poszczególnych dokumentów jest bardzo trudne.
Traktowanie muzykaliów jako źródeł specyficznego typu (za sprawą nut, nieczytelnych dla wielu badaczy innych dyscyplin) ma długą tradycję. Nuty zazwyczaj nie były włączane do biblioteki klasztornej, lecz przechowywane w innym miejscu, najczęściej na chórze. Nie pozostawały także pod nadzorem bibliotekarza – opiekę nad nimi sprawowała wyznaczona do tego osoba, często sprawująca funkcje związane z muzyką, np. kantor. Oddzielenie nut od reszty zbiorów bibliotecznych spowodowało, że w inwentarzach i katalogach bibliotecznych nie zostały uwzględnione. W konsekwencji liczba zachowanych muzykaliów klasztornych nie jest znana, były też one znacznie bardziej narażone na rozproszenie niż książki.
Muzykalia dokumentowały codzienne życie klasztoru. Były nieodłącznym elementem liturgii, a więc towarzyszyły zakonnikom w ich najbardziej podstawowym zajęciu – modlitwie. Dzięki zachowanym nutom możemy wnioskować o randze czy majętności danego klasztoru. Pozwalają one stawiać hipotezy o liczebności kapeli klasztornej (zależnej od finansów). Są świadectwem kultury muzycznej miejsca. Pozwalają poznać repertuar grany i śpiewany, a także stwierdzić, czy preferowano repertuar dawniejszy czy nowy, w modnym stylu czy raczej skromniejszy, dostosowany do potrzeb liturgii.
Muzykalia są też ważnym źródłem historycznym. Zawierają nazwiska skryptorów, którzy nierzadko byli zakonnikami, pracowników klasztoru (chórmistrzów, organistów, dyrygentów kapel), pojawiają się nazwiska przełożonych (zwłaszcza w dedykacjach). Wpisy proweniencyjne oraz repertuar poświadczają kontakty między klasztorami: rękopisy wypożyczano, kopiowano, kupowano. Niekiedy sąsiednie klasztory współpracowały ze sobą, dzieląc się nutami oraz „wypożyczając” sobie członków kapeli.
Pracownicy Gabinetu Zbiorów Muzycznych BUW katalogują muzykalia do międzynarodowej bazy źródeł muzycznych RISM [http://opac.rism.info/]. Ponadto w ramach projektu Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja (grant Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki) umieszczają opisy muzykaliów w bazie źródeł poklasztornych [http://pw.kasaty.pl/]. Być może dzięki ich inwentaryzacji oraz udostępnieniu muzykalia uzyskają należne im miejsce w badaniach nad dziejami życia zakonnego.
Ewa Hauptman-Fischer, Katarzyna Spurgjasz, Gabinet Zbiorów Muzycznych
Matylda Filas, Gabinet Dokumentów Życia Społecznego
Źródła:
- Ernst Kirsch: Die Bibliothek des Musikalischen Instituts bei der Universität Breslau. Ein Beitrag zur Kenntnis von dem Anteil Schlesiens an den musikalischen Strömungen des 16.–18. Jahrhunderts. Breslau, 1922.
- Adam Mrygoń: „Dolnośląskie rękopisy muzyczne w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie”. W: Beiträge zur Musikgeschichte Schlesiens. Musikkultur – Orgellandschaft, Tagungsbericht Liegnitz 1991. Red. Jarosław Stępowski, Helmut Loos. Bonn 1994 s. 285–291. BUW Wolny Dostęp ML240 .B36 1994
- Maria Burchard: „Losy wrocławskich kolekcji muzycznych po 1945 roku”. [W:] Maciej Gołąb(red.): Muzykologia we Wrocławiu. Ludzie – historia – perspektywy. (Acta Universitatis Wratislaviensis, 2742, Musicologica Wratislaviensia, 1). Wrocław, 2005, s. 91–99. BUW Wolny Dostęp ML3797 .M899 2005
- Agnieszka Drożdżewska: Życie muzyczne na Uniwersytecie Wrocławskim w XIX i I połowie XX wieku. Edukacja muzyczna – działalność naukowa – ruch koncertowy. (Acta Universitatis Wratislaviensis 3381, Musicologica Wratislaviensia 7). Wrocław, 2012. BUW Wolny Dostęp ML297.8.W76 D76 2012
- Ewa Hauptman-Fischer: „Muzykalia poklasztorne w Gabinecie Zbiorów Muzycznych Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie – identyfikacja i inwentaryzacja”. Hereditas Monasteriorum 1, 2012, s. 438–441. (wersja cyfrowa: http://hm.kasaty.pl/language/pl/)