Podpisany przez Polskę, Rosję (ZSRR) i Ukrainę (USRR) 18 marca 1921 r. traktat pokojowy kończył wojnę polsko-bolszewicką i otwierał drogę do odzyskania części dóbr kultury (w tym m.in. dokumentów archiwalnych, materiałów bibliotecznych, dzieł sztuki), które wywożono z terenów Rzeczpospolitej Polskiej do Rosji już od 1772 r. aż do 1915 r. Podstawę roszczeń wobec rządu radzieckiego stanowił punkt 1b artykułu XI traktatu, przyznający Polsce prawo do zwrotu zagarniętych zbiorów o wartości naukowej i artystycznej.
W wieloletnim procesie rewindykacji i reewakuacji Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie przypadła niebagatelna rola. Z pewnością już od 1918 r. pracownicy – zwłaszcza Zygmunt Batowski, m.in. w latach 1919-1929 w funkcji honorowego dyrektora BUW– systematycznie gromadzili dokumenty dotyczące wywozu jej zbiorów, wykorzystane później w toku negocjacji. Niejednokrotnie bibliotekarze odegrali w staraniach o zwrot dziedzictwa rolę nie mniejszą niż zawodowi dyplomaci. Bibliotekę Uniwersytecką wybrano ponadto na punkt zborny zwożonych do kraju rewindykatów archiwalno-bibliotecznych.
* * *
Proces negocjacji i ustaleń związanych z powrotem dóbr kultury nie był prosty. Te trudności dobrze obrazuje historia odzyskiwania uniwersyteckiego Gabinetu Rycin – niewątpliwie najcenniejszego zespołu, pozostającego (w okrojonej przez II wojnę światową postaci) do dzisiaj w posiadaniu Uniwersytetu Warszawskiego. Został on w całości skonfiskowany i wywieziony do Petersburga w roku 1832. Uniwersytet odzyskał ok. 91% wywiezionego zasobu.
Nigdy natomiast nie powróciła do Biblioteki Uniwersyteckiej bogata kolekcja monet i medali, gromadzona od początku istnienia Uczelni, którą Sowieci częściowo przetopili. Zaś restytuowanymi manuskryptami i starymi drukami od 1928 r. BUW musiała podzielić się z Biblioteką Narodową.
Dr Stefan Rygiel, w latach 1929-1936 dyrektor BUW, oddelegowany jako rzeczoznawca ds. bibliotecznych, opisywał: „Lawiny przeszkód i trudności, krajowych i zagranicznych, zawalają drogę naszych bibliotekarzy, muzeologów i archiwistów; od trzech prawie lat w Rosji, zmagają się oni w twardym uporze z iście wschodnimi metodami dyplomacji i nauki rosyjskiej oraz z krótkowzrocznością naszej dyplomacji warszawskiej.”[1]
22 grudnia 1921 r. w imieniu rządu Rzeczpospolitej Polskiej Delegacja Polska w Mieszanej Polsko-Rosyjsko-Ukraińskiej Komisji Specjalnej wystąpiła z żądaniem wydania Gabinetu Rycin byłej Biblioteki Publicznej w Warszawie (status BUW w latach 1816-1831). Kategoryczne roszczenie poprzedzono pieczołowicie przygotowanym memorandum (2 XII 1921), będącym de facto skondensowanym, naukowym opracowaniem dotyczącym charakteru i historii zbioru. Według tej krótkiej charakterystyki wywiezionego zespołu Gabinet Rycin składał się z trzech części: kolekcji króla Stanisława Augusta, kolekcji hrabiego Stanisława Kostki Potockiego oraz rycin, rysunków i wydań ilustrowanych zebranych przez Gabinet Rycin w okresie 1817-1831 (przeszło 100 000 rycin i rysunków luźnych lub w woluminach). Do zbiorów należały także ich katalogi.
W ciągu kolejnych miesięcy trwały zaciekłe pertraktacje i żmudne prace Specjalnej Komisji Mieszanej. Strona rosyjska starała się zatrzymać zbiór w Petersburgu twierdząc, że stanowi on integralną część biblioteki Petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych, a jego brak spowodowałby uszczerbek na kolekcji o „wszechświatowym znaczeniu”. Chęć zatrzymania tak wartościowego zespołu nie dziwi, jeśli weźmie się pod uwagę fakt, że kolekcje grafiki i rysunku przywiezione z Polski do Petersburga w 1832 r. stanowiły ok. 90% zbiorów Akademii. Jednakże dr Stefan Rygiel w niezwykle rzetelnym i rzeczowym opracowaniu wskazał po pierwsze na istnienie dokumentów poświadczających wywóz zbioru z Warszawy, po wtóre na fakt, iż systematyzacja i naukowe skatalogowanie zbioru nastąpiło w Polsce. Wreszcie opisał jak ścisły jest związek Gabinetu Rycin z historią i kulturą Polski.
Dzięki temu ostatecznie 30 października1922 r. podpisano rezolucję w sprawie niezwłocznego (sic!) wydania stronie polskiej „Gabinetu Rycin wraz z przyłączonymi do niego w Petersburgu Zbiorami Graficznymi Towarzystwa Przyjaciół Nauk i Zbiorami Graficznymi Księcia Eustachego Sapiehy”. Owo „niezwłoczne wykonanie” rezolucji przeciągnęło się w czasie. Choć do Biblioteki Uniwersyteckiej pierwszy transport polskich rewindykatów bibliotecznych (46 pak rękopisów pochodzących ze zbiorów innych niż uniwersyteckie) trafił w maju 1923 r., Gabinet Rycin powrócił na Uniwersytet dopiero 18 grudnia tegoż roku. 67 skrzyń mieszczących zasoby Gabinetu Rycin byłej Biblioteki Publicznej stanowiły pierwszą część rewindykowanych zasobów uniwersyteckich. Ze względu na wartość obiektów, a także obawę o zawilgocenie w czasie transportu, skrzynie komisyjnie rozpakowano natychmiast po przyjeździe. Sprawdzanie zawartości i zgodności z protokołami trwało aż do 19 stycznia 1924 r.
Dla Uniwersytetu nie był to jednak koniec perypetii związanych z odzyskaniem cennej kolekcji. Już w trakcie rozpakowywania skrzyń dyrekcja biblioteki otrzymała pismo z Ministerstwa Robót Publicznych i Zarządu Gmachów Reprezentacyjnych RP wysłane na polecenie Prezydenta RP, w którym żądano zaprzestania otwierania nadesłanego transportu oraz przekazania go Dyrekcji Zbiorów Państwowych. Ta zaskakująca kierownictwo BUW korespondencja wiązała się z planami zorganizowania na Zamku Królewskim „Biblioteki Sztuki”. Utworzenie biblioteki, której zasobem miał stać się rewindykowany właśnie uniwersytecki Gabinet Rycin, miało zostać sfinansowane dzięki prywatnym darczyńcom z USA. Natychmiastowa i niezwykle zdecydowana postawa dyrektora Biblioteki prof. Zygmunta Batowskiego, który sprzeciwiał się decyzji Ministerstwa skłoniła Rektora Uniwersytetu prof. Ignacego Koschembahr-Łyskowskiego do zainicjowania powołania komisji senackiej. Po dogłębnym zbadaniu zebranych materiałów Ministerstwo wycofało roszczenia uznając, że kolekcja Gabinetu Rycin bezsprzecznie należy do Uniwersytetu Warszawskiego.
Wiosną 1924 r. oficjalnie rozpoczęto przerwane na ponad 90 lat udostępnianie w BUW rycin i rysunków. Wznowiono też działalność dydaktyczną prowadzoną w oparciu o zbiór. 16 marca odbył się pierwszy pokaz publiczny rewindykowanych zbiorów: grafiki i załuscianów. Zaproszono nań ponad setkę gości z kręgów rządowych, ministerialnych, akademickich oraz prasowych.
Uniwersytecki Gabinet Rycin został w całości wywieziony do Rosji, a następnie ze stosunkowo niewielkimi ubytkami powrócił w 1924 r. Z tego względu w obecnym zasobie dość łatwo wydzielić olbrzymią część prac, które rewindykowano na mocy traktatu ryskiego.
-
- Karta z teki królewskiej nr 120
-
- Karta z teki królewskiej nr 120
Tekst: Małgorzata Biłozór-Salwa, Gabinet Rycin BUW
Foto: Agnieszka Kościelniak-Osiak, Oddział Promocji, Wystaw i Współpracy
Przypisy:
[1] S. Rygiel, Sprawa zwrotu mienia kulturalnego Wileńszczyzny z Rosji, „Ateneum Wileńskie, 1924, nr 2, s.159-183.
Bibliografia:
Kossecka Teresa, Gabinet Rycin króla Stanisława Augusta, Warszawa [1999], s. 45-48.
Pietrzkiewicz Dorota, „Z grabieży Katarzyny ocalone szczątki…” czyli udział Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie w rewindykacji księgozbiorów na mocy traktatu ryskiego, „Z badań nad książką i księgozbiorami historycznymi” 2011:5, s. 245-272.
Rewindykacja Gabinetu Rycin b. Bibljoteki Publicznej w Warszawie: (kolekcje – Stanisława Augusta, Stan. Potockiego i własna gabinetu). Delegacje Polskie w Komisjach Mieszanych Reewakuacyjnej i Specjalnej w Moskwie, cz. 1, Warszawa 1922.
Rewindykacja Gabinetu Rycin b. Bibljoteki Publicznej w Warszawie: (kolekcje – Stanisława Augusta, Stan. Potockiego i własna gabinetu) Tow. Warsz. Przyjaciół Nauk i Ks. E. Sapiehy. Delegacje Polskie w Komisjach Mieszanych Reewakuacyjnej i Specjalnej w Moskwie, cz. 2, Warszawa 1923.
Rudzińska Wanda M., Gabinet Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie 1832-2002, w: Ars et educatio. Kultura artystyczna Uniwersytetu Warszawskiego, red. Jerzy Miziołek, s. 417-430.