Pamiątkowa tablica na Dworcu Gdańskim w Warszawie, skąd wyjeżdżała większość warszawskich Żydów w 1968 roku. żródło: wikimedia commons, CC-BY-SA-3.0-PL
13-15 marca 2018 r., w 50. rocznicę wydarzeń marcowych 1968, odbyła się międzynarodowa konferencja naukowa zorganizowana przez Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN przy współpracy Instytutu Historycznego i Instytutu Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego.
Miałam możliwość uczestnictwa w dwóch dniach konferencji: we wtorek oraz czwartek. Przysłuchiwałam się rysowi historycznemu wydarzeń marcowych 1968 r., aspektom politycznym oraz międzynarodowemu spojrzeniu na tamte wydarzenia.
Pierwszy dzień
to otwarcie konferencji w Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN przez Dariusza Stolę (Muzeum POLIN), Łukasza Niesiołowski-Spano (Uniwersytet Warszawski) oraz Andrzeja Waśkiewicza (Uniwersytet Warszawski). Wykład wprowadzający Od wyzwolenia do wykluczenia poprowadził Antony Polonsky (Muzeum POLIN). Naświetlił historię Żydów w Polsce i Związku Radzieckim w czasach powojennych aż do interesujących słuchaczy wydarzeń marcowych 1968 r. Przedstawione zostały organizacje i towarzystwa żydowskie, stosunki społeczno-polityczne oraz współpraca organizacji żydowskich z zagranicznymi organizacjami non-profit.
Kolejne wykłady poprowadzili: Piotr Pęziński (dziennikarz, historyk), Hans-Christian Dahlmann (badacz niemiecki), Stephan Stach (Akademie věd České republiky), Mikhail Mitsel (Archiwum JOINT, USA). Prelegenci skupili się na przedstawieniu rysu historyczno-politycznego i kampanii antyżydowskiej. Główny element wystąpień stanowiła próba zrozumienia ówczesnej polityki oraz zachowań antysemickich. Poszczególni prelegenci upatrywali początku czystek żydowskich we wcześniejszych latach (ok. 1957 r.) i rozgrywkach na szczeblu władzy w Komitecie Centralnym PZPR pomiędzy Gomułką, Moczarem i pozostałymi partyjnymi figurami niższego szczebla. Na podstawie zachowanych dokumentów i relacji próbowano odpowiedzieć na pytanie, kto stał za kampanią antysemicką. Przytoczono wydarzenia w Instytucie Fizyki Doświadczalnej UW oraz Instytucie Badań Jądrowych (więcej o nich w notce Marzec ‘68 na Wydziale Matematyki i Fizyki UW). Nakreślono schemat działań mających na celu wykluczenie obywateli pochodzenia żydowskiego oraz do likwidacji organizacji żydowskich, między innymi TSKŻ czy JOINT. Narzędziami represji były głównie negatywna propaganda, manipulacja, podejrzenia o szpiegostwo i działalność antypolską.
TSKŻ (Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce powstałe w 1950 roku z połączenia Centralnego Komitetu Żydów Polskich z Żydowskim Towarzystwem Kultury) było największą organizacją żydowską liczącą 2700 członków. W marcowej propagandzie stało się symbolem syjonistycznego spisku i zostało zmuszone do zmiany działalności. JOINT (American Jewish Joint Distribution Committee, JDC) było organizacją non-profit założoną w USA w 1914 r., której finanse pochodziły głównie z datków amerykańskich Żydów. Polski rząd posądzał organizacje żydowskie wspierane przez JOINT o szpiegostwo. Instytucje syjonistyczne popierające politykę izraelską (wojna sześciodniowa) przedstawiano jako zagrożenie dla bloku wschodniego. Stałym elementem zachowań antysemickich w latach 1957-1968 było wyrzucanie obywateli pochodzenia żydowskiego z pracy (a co za tym idzie ‒ pozostawianie bez środków do życia), nękanie, obrzucanie wyzwiskami, malowanie gwiazdy Dawida nad drzwiami domów, nagonka zmuszająca do opuszczenia kraju.
Prelegenci przedstawili stosunki międzynarodowe w latach 1960-1968 mogące mieć wpływ na politykę wewnętrzną w kraju i antysemicką kampanię. Konieczność ustosunkowania się Polski do polityki Izraela, agresji na kraje arabskie i wojny sześciodniowej. Obywatele o korzeniach żydowskich stali się kozłami ofiarnymi, określanymi jako element zagrażający integralności kraju socjalistycznego. Szerzono propagandę strachu przed zachodem i amerykańskim stylem bycia. Zdelegalizowano w Polsce organizacje żydowskie wspierane finansowo przez JOINT.
Wykłady zakończyły się dyskusją wyjaśniającą poszczególne zagadnienia i zawiłe wątki wydarzeń marcowych. Odniesiono się również do dzisiejszej sytuacji politycznej w Polsce. Prelegenci skupili się przede wszystkim na rysie historycznym, relacjach osobistych uczestników, konsekwencjach rozgrywek politycznych, których owocem stała się kampania antysemicka.
Ostatnim punktem pierwszego dnia konferencji było otwarcie wystawy Obcy w domu. Wokół marca 68 ukazującej losy ludzi zmuszonych do opuszczenia kraju w marcu 1968 roku. Wystawa składa się z fotografii, dokumentów, pamiątek, nagrań relacji osobistych, a także wspomnień z życia na obczyźnie. To nowoczesna, multimedialna instalacja, która, jak mówią o niej kuratorki, stanowi ponadczasowe ostrzeżenie przed biernością wobec dyskryminacji, ksenofobii i naruszenia praw człowieka.
Drugi dzień
W czwartek nastąpiła zmiana optyki wystąpień konferencyjnych z wewnętrznych wydarzeń krajowych na szersze ‒ międzynarodowe. Ze względu na mnogość poruszanych problemów organizatorzy podzielili wystąpienia na sesje równoległe:
- Polscy Żydzi na uchodźstwie,
- Artystyczne, filmowe, literackie narracje o Marcu ‘68,
- Dziedzictwo Marca ‘68,
- Świat wobec polsko-żydowskiego Marca ‘68.
Otwarcie sesji Artystyczne, filmowe, literackie narracje o Marcu ‘68 przypadło profesorowi Jerzemu Eislerowi (Polska Akademia Nauk). Jako pierwsza wystąpiła Dorota Jarecka (Polska Akademia Nauk) z wykładem o sztuce nowoczesnej lat 60. i 70., w której odnaleźć można nawiązania do wydarzeń marcowych. Omówiła postać artysty Andrzeja Matuszewskiego i opisała jego performance w Galerii Od Nowa w Poznaniu w 1969 r. Wyjaśniła, że przeniesienie życia artystycznego w końcu lat 60. do zacisza domowego było protestem przeciw ingerencji władz w sztukę i wolność wypowiedzi artystycznej. Wydarzeniem będącym symbolem powstałej zmiany była instalacja artysty Jarosława Kozłowskiego we wrocławskiej Galerii Pod Moną Lizą z 1968 r. pod tytułem Sytuacja. Przedstawiała szereg stojących butów oraz plakaty z profilami twarzy i puste pudełko, do którego zwiedzający mieli wkładać swoje prywatne rzeczy, by odczuć jak to jest zostawić rzeczy i wyjechać. Zdjęcie tej instalacji można zobaczyć tu: http://archiwum-obieg.u-jazdowski.pl/rozmowy/36912. Zwrócono uwagę na bardzo nowoczesny charakter sztuki awangardowej tamtego okresu.
Następne wystąpienie poświęcone było ukazaniu wydarzeń marcowych w polskim filmie fabularnym. Prowadzący Maciej Pietrzak (Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu) podzielił próby ukazania marca na 3 okresy:
- 1968-1972 przełamywanie tabu i symboliczne odniesienia do wydarzeń marcowych (Rejs, Krajobraz po bitwie, Jak daleko stąd jak blisko, Diabeł),
- 1977-1981 doświadczenie pokoleniowe i mit solidarności, kino moralnego niepokoju, marzec pojawia się retrospekcjach (Iluminacja, Indeks, Kung-fu, Dziecinne pytania, Nadzór, Człowiek z żelaza, Z dalekiego kraju),
- po 1989 marzec bez cenzury (Marcowe migdały, Różyczka, 1968 Szczęśliwego Nowego Roku).
Prowadzący zwrócił uwagę na występowanie tematyki marcowej częściej w latach cenzury niż w czasach współczesnych, gdzie tematyka ta praktycznie nie jest obecna.
Bardzo poruszający był wykład Renaty Piątkowskiej (Muzeum POLIN), która w tytule wystąpienia zadała pytanie: Symboliczny czy ostateczny kres żydowskiego życia artystycznego w Polsce?. Przedstawiła rys historyczny żydowskiego życia artystycznego czasów przedwojennych, istniejące powojenne organizacje zrzeszające żydowskich artystów. Wspomniała o trudnościach odbudowania życia artystycznego w Polsce okresu powojennego, upatrując ich w rozrzuceniu niewielkiej ilości artystów po kraju oraz fali emigracji z 1957 i 1968 r., która zakończyła zupełnie żydowskie życie artystyczne. Nakreślona została tematyka twórczości malarskiej (zagłada oraz romantyczne wizje minionych czasów, żydowskich miasteczek, muzykantów, beztroska dziecięcych lat) poszczególnych artystów żydowskich, którzy tworzyli najpierw w powojennej Polsce a potem udali się na przymusową emigrację.
Po zakończeniu wystąpień nastąpiła dyskusja, która przerodziła się w bardzo emocjonalne wypowiedzi uczestników wydarzeń marcowych. Dominowały w niej wspomnienia i żal za brak rozliczenia kampanii antysemickiej.
Świat wobec polsko-żydowskiego Marca 68
Zwrócono uwagę na wzmianki o wydarzeniach w Polsce w prasie izraelskiej i amerykańskiej oraz na reakcje dyplomatyczne USA i Holandii na wydarzenia marcowe. Pierwsze wystąpienie przedstawiało publikacje dotyczące Polski w prasie amerykańskiej ‒ kwerendy dokonał Andrzej Krakowski. Wyłania się z niej dość niewielka liczba artykułów w porównaniu do prasy brytyjskiej. Wzmianki dotyczyły głównie nakreślenia faktów i polityki Gomułki m. in. w New York Times. Dziennikarze amerykańscy skupiali się na polityce wewnętrznej, zależności Polski od ZSRR, a także nagonce wobec obywateli żydowskich, zamknięciu działalności wspieranej przez Żydów amerykańskich organizacji JOINT. Nie była to jednak przewodnia tematyka tamtego okresu. Zajmowano się głównie tematem wojny w Wietnamie.
Kolejne wystąpienie nawiązywało tematyką do poprzedniego. Przedstawiało reakcję amerykańskich Żydów na wydarzenia w Polsce. Rachel Rothstein (Weber School, Atlanta, USA) tytuł swego wystąpienia Czy warszawskie getto spłonęło na darmo? zaczerpnęła z plakatu niesionego na manifestacji zorganizowanej przeciwko wydarzeniom marcowym w Polsce przez amerykańskich Żydów (którzy ograniczali się głównie do pisania petycji i listów protestacyjnych do ambasady polskiej oraz amerykańskiej). Żydzi amerykańscy zwracali się bezpośrednio do rządu amerykańskiego z prośbą o potępienie rządu polskiego oraz przyjęcie emigracji z bloku wschodniego. Stosunki dyplomatyczne między USA i Polską zostały jednak zachowane, a wydarzenia w Polsce spotkały się z niewielką reakcją Amerykanów ograniczoną do pogrożenia palcem i straszenia represjami gospodarczymi. Umożliwiono przyjazd do USA, ale pod warunkiem wykupienia horrendalnie drogiej wizy. (Taka polityka miała zabezpieczyć USA przed wpuszczeniem komunistów.) Żydzi amerykańscy nagłaśniali polski antysemityzm, prowadzili manifestacje, słali petycje do ONZ, a także zwrócili się o wsparcie do papieża. Papież nie podjął żadnych kroków obawiając się represji wobec kościoła katolickiego w Polsce. Rząd USA zachowywał wobec tematyki marcowej bardzo zachowawczo.
Następny referat ukazywał prasę izraelską z lat 1968-1969. Miri Freilich (Uniwersytet Hajfy, Izrael) podkreśliła, iż izraelska prasa do lat 60. nie została całkowicie zbadana, co wynika z problematycznego dostępu do większości istniejących publikacji, mieszczących się w dużej części w BUW(!). Prasę tego okresu można podzielić na izraelską i polskojęzyczną. Prasa pisana po polsku tworzona była przez emigrantów z Polski mających problemy z asymilacją w Izraelu i z rozrzewnieniem podejmujących tematykę polską. Ta prasa informowała o wydarzeniach marcowych i rosnącym antysemityzmie. Prasa izraelska natomiast skupiła się na wojnie sześciodniowej oraz stosunkach dyplomatycznych wywołanych agresją Izraela na kraje arabskie, marginalnie traktując wydarzenia marca ‘68. Prelegentka przedstawiła kilka sylwetek żydowskich emigrantów publikujących w Izraelu, tematykę ich publikacji oraz życie na obczyźnie. Mówiła: Izraelska prasa sympatyzowała z emigrantami z Polski, ale gdy wyjechali z Izraela byli potępiani. Tym zakończyła wystąpienie.
Jako ostatni, bardzo interesujący, referat przedstawiła Iwona Guść (Institut für Zeitgeschichte, Monachium, Niemcy). Opowiadała o wydarzeniach z marca ‘68 z perspektywy Holandii, o pomocy emigrantom żydowskim oraz ogromnym zaangażowaniu rządu holenderskiego. Wyjaśniła zainteresowanie problematyką antysemicką w Polsce, jako potrzebę zadośćuczynienia za bierność podczas eksterminacji holenderskich Żydów w okresie II wojny światowej. Holandia zaangażowała się politycznie i zerwała kontakty dyplomatyczne z rządem polskim. Potępiła wydarzenia marcowe, określiła postawę rządu polskiego jako służalczą wobec Moskwy. Odwołano wiele wydarzeń kulturalnych, zabroniono polskiej delegacji przyjazdu na uroczystość upamiętnia wyzwolenia jednego z holenderskich miast spod okupacji niemieckiej. Zadbano o przygotowanie emigrantów do asymilacji ze społeczeństwem holenderskim, zapewniono mieszkania, pracę, naukę języka. Wykazano się wielkim humanitaryzmem wobec obywateli żydowskich w czasie exodusu marca ‘68.
Wystąpienia zakończyły się bardzo krótkim podsumowaniem, zebraniem najważniejszych elementów referatów. Kilku uczestników pochodzenia żydowskiego odniosło się do chwalebnej postawy Holendrów, zwracając się do Polaków z pytaniem Czemu nie potrafimy uczyć się od innych narodów tolerancji i wybaczenia?
Uczestnictwo w konferencji pozwoliło mi zrozumieć przyczyny rozpętania kampanii antysemickiej w Polsce, zapoznać z rysem historycznym i relacjami osobistymi uczestników tych wydarzeń. Mogłam zobaczyć możliwie prawdziwy obraz historycznych wydarzeń. Dostrzegłam dwoistość tej konferencji. Pierwszą częścią było podejście historyczno-badawcze: umiejscowienie wydarzeń w historii, badanie faktów, kampania antysemicka w dokumentacji, nagraniach, wystąpieniach prominentów KC PZPR, przedstawienie aparatu władzy i podejmowanych działań. Druga część była bardziej emocjonalna: strata różnorodności życia społeczno-kulturalnego Polski, relacje osobiste emigrantów zmuszonych do wyjazdu z ojczyzny, wspomnienia malarzy, pisarzy zamieszkałych obecnie w USA, Izraelu i Holandii zadających sobie pytania kto był sprawcą kampanii?, czy sprawcy zostali rozliczeni i osądzeni? Uczestnicy konferencji manifestowali potrzebę zadośćuczynienia przymusowej emigracji, przeprosin i wyciągnięcia wniosków na przyszłość.
Dzięki uczestnictwu w konferencji mogłam zwiedzić wystawę stałą oraz czasową w Muzeum Historii Żydów Polskich, poznając wielowiekowe związki Polaków z Żydami i trudną historię naszych narodów.
Joanna Maciejewska, Gabinet Dokumentów Życia Społecznego