Obiekt miesiąca: Jubileusz 70-lecia Gabinetu Starych Druków BUW. Wystawa cymeliów XV-XVI w.

Mijający już rok 2019 był wyjątkowy dla Gabinetu Starych Druków. Obchodziliśmy bowiem 70-lecie powołania oddziału, wyodrębnionego w 1949 r. z ogólnej struktury Biblioteki. Konferencji jubileuszowej pt. „Zbiory specjalne jako miejsce pracy badacza i dydaktyka”, która odbyła się 22 października, towarzyszyła wystawa cymeliów XV-XVI w. Drugim ważnym wydarzeniem tego dnia była promocja Katalogu druków XV-XVI wieku w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie (Warszawa 1994-2018). Ostatni, ósmy tom tego katalogu, zawierający Zbiorczy indeks proweniencyjny, ukazał się drukiem pod koniec ubiegłego roku. Wystawa cymeliów, zaplanowana początkowo na jeden dzień, ze względu na duże zainteresowanie, została udostępniona jeszcze dwukrotnie, dla grup studenckich i pracowników warszawskich instytucji naukowych.

Na wystawie zgromadzono 72 najcenniejsze druki, podzielone na trzy bloki formalno-tematyczne: polonika, druki reformacyjne i kontrreformacyjne (Joanna Milewska-Kozłowska), unikaty i książki ilustrowane (Elżbieta Bylinowa), księgozbiory historyczne i oprawy (Marianna Czapnik).

Prezentację rozpoczynały dwa najstarsze, najcenniejsze w naszych zbiorach polonika XV w., opracowanie Psałterza, Juana de Torquemada (Ioannes de Turrecremata, 1388-1468) Expositio super toto Psalterio, wydane ok. 1475 r. przez pierwszego krakowskiego drukarza, pochodzącego z Bawarii Kaspara Straube oraz najważniejsze dzieło Mikołaja z Błonia (ok.1448), De sacramentis – podręcznik dla duchowieństwa parafialnego, wydany ok. 1475 r. przez Kaspera Elyana, pierwszego drukarza we Wrocławiu. Z wczesnych zabytków drukowanych w XVI w. warto zwrócić uwagę na pierwszą ortografię języka polskiego, Stanisława Zaborowskiego (-1529), Orthographia seu modus recte scribendi (Kraków, J. Haller, IV 1518). W uwagach autor wyjaśniał różnice pomiędzy ortografią łacińską i polską i podał przykłady czcionek dla oddania spółgłosek i samogłosek w języku polskim.

Wystawa była bardzo obszerna i nie sposób wymienić wszystkich prezentowanych zabytków, ograniczę się zatem do wskazania po kilka przykładów z poszczególnych bloków. Z działu poloników warto uwzględnić najstarszą polską kronikę, Macieja z Miechowa (1457-1523) Chronica Polonorum (Kraków, H. Wietor, 1521) uzupełnioną opisem dziejów rodu Jagiellonów, ozdobioną portretami rodziny królewskiej i drzewem genealogicznym panującej dynastii; Melodie na Psałterz Polski przez Mikołaja Gomółkę uczynione (Kraków, J. Januszowski, 1580) – jedyne zachowane dzieło Mikołaja Gomółki (ok.1535-ok.1591), nadwornego kompozytora bpa krakowskiego, zawierające czterogłosowe opracowanie 150 psalmów w przekładzie Jana Kochanowskiego oraz drugie wydanie Mikołaja Kopernika De revolutionibus orbium coelestium libri VI (Bazylea 1566) z ciekawymi zapiskami własnościowymi, prowadzącymi od Konstantynopola (XVII w.), przez Jerozolimę (pocz. XVIII w.) do Warszawy (XIX w.). W tej części zaprezentowano także jedną z najpiękniejszych książek polskich doby renesansu, Żywot Wssechmocnego Syna Bożego, Pana Jesu Krysta (Kraków, H. Wietor, 1522), ozdobioną całostronicowymi drzeworytami i pięknymi inicjałami.

Reformacja i kontrreformacja nierozerwalnie wiąże się z rozwojem języków narodowych. Na wystawie nie zabrakło więc najważniejszych przekładów na język polski. Do nich należy tłumaczenie Stanisława Murzynowskiego (ok.1528-1553) ewangelii św. Mateusza, Ewangelia święta Pana Jesusa Christusa wedle Matthaeusza świętego, (Królewiec, A. Augezdecki, 1551) – unikatowy egzemplarz z korektą i licznymi uwagami Jana Maleckiego (-1567), pastora i drukarza w Prusach Książęcych – oraz bogato ilustrowane wydanie katechizmu rzymskiego w przekładzie Walentego Kuczborskiego (1525-1572), Katechizm albo nauka wiary i pobożności krześcijańskiej, według uchwały S. Tridentskiego Concilium, (Kraków, M. Szarffenberg, 1568). Druga z wymienionych publikacji powstała z inicjatywy kardynała Stanisława Hozjusza (1504-1579), aktywnego uczestnika soboru trydenckiego, którego słynne dzieło zawierające obszerny wykład wiary katolickiej, w tłumaczeniu na język niemiecki (Confession das ist ein Christliche Bekantnuss des Catholischen Glaubens, Ingolstat, A. i S. Weyssenhorn, 1560), również znajdowało się na wystawie. Prawdziwą ciekawostką tej części była oprawa z 2.poł. XVI w., w jasną skórę ozdobioną złoconymi plakietami z postaciami: Marcina Lutra na górnej a Filipa Melanchtona na dolnej okładzinie. Na obu przedstawieniach swe inicjały pozostawił Thomas Krüger (-1591), znany wittenberski introligator .

W zbiorach GSD znajduje się 6 unikatów XVI w. (zachowanych w jednym egzemplarzu), a wśród nich druk obwieszczenia o obchodach Roku Jubileuszowego (Kraków, Oficyna Łazarzowa, po 21 I 1595), jeden z druków ołomunieckich wędrownego typografa Konrada Baumgarta, dzieło ascetyczne prezentujące dokumenty kościelne na temat stygmatów i wizji włoskiej tercjarki Łucji Brocadelli z Narni (Ołomuniec, K. Baumgart, 1501) oraz satyry stoickiego poety Persiusa, Publii Auli Persii familiaris explanatio, (Lyon, S. Gueynard, 7 X 1411 [= 1511]), kupione w 2014 r. z dotacji imienia Janiny Kocowej (1895-1943).

Ozdobą każdej wystawy są druki ilustrowane. Prezentację otwierały „Statuty” prymasa Jana Łaskiego (1456-1531), Com[m]une incliti Poloniae Regni privilegium, Kraków, J. Haller, 1506, wyposażone w kolorowane drzeworyty, m.in. wręczenie ustawy królowi Aleksandrowi Jagiellończykowi oraz przedstawienie króla i senatu. Przechowujemy jeden z 12 wydrukowanych na pergaminie egzemplarzy, oprawiony w aksamit; pierwsze wydanie eposu rycerskiego o przedślubnej podróży cesarza Maksymiliana I do Marii Burgundzkiej tzw. Theuerdank Melchiora Pfintzinga (1481-1535), druk w Norymberdze w 1517 r., należący uprzednio do rozproszonej w 1944 r. Heskiej Biblioteki Wielkoksiążęcej z Darmstadt. Na wystawie również prezentowane było pergaminowe wydanie popularnego modlitewnika, Horae Beatae Mariae Virginis, [Paryż, ok. 1511-1530], wyposażone w drzeworytowe ramki negatywowe przedstawiające sceny biblijne oraz 7 całostronicowych drzeworytów (Nawiedzenie, Narodzenie, Syn marnotrawny, Pokłon Trzech Króli, Ofiarowanie, Ucieczka do Egiptu, Betsabe). Warto jeszcze wymienić ilustrowaną edycję legendy o św. Jadwidze, patronce Śląska, A Lhy hebet sich an dy grosse legenda der hailigsten frawen Sandt hedwigis eyne geborne furstyn von Mehran und eyne gewaldige herczogynne In polen

unnd Schlesyen, (Wrocław, C. Baumgart, 1504).

Ekspozycję kończyły wybrane przykłady z zachowanych w GSD fragmentów księgozbiorów historycznych i zabytkowych opraw. Zaprezentowane zostały trzy rzadkie ekslibrisy, najstarszy datowany w 1516 r. należący do bpa kujawskiego Macieja Drzewickiego (1467-1535); unikatowy malowany w 1600 r. ekslibris Kwiryna Kalcksteina h. Kos (odm.) ze Szczepankowa na Pomorzu oraz rycinę drzeworytniczo-typograficzną z ekslibrisem sekretarza królewskiego Hieronima Bużeńskiego st. (ok.1513-180). Głównym „bohaterem” prezentacji był jednak wolumin oznaczony superekslibrisem Zygmunta II Augusta, jeden z tzw. „monumentów” królewskich. W dalszej części ekspozycji znalazły się księgi oznaczone superekslibrisem: arcybiskupów: Jakuba Uchańskiego (1502-1588), Stanisława Karnkowskiego (1520-1603) i Andrzeja Próchnickiego (ok.1553-1633); kanonika i grecysty Stanisława Iłowskiego (-1589), profesora Akad. Krakowskiej Jana Musceniusza (1532-1602) oraz Georga von Schönaicha (1557-1619), twórcy biblioteki rodowej i majoratu Carolath-Beutten na Śląsku. Nie mogło zabraknąć książki z Biblioteki Załuskich, opatrzonej pieczęcią jej twórcy, Józefa Andrzeja Załuskiego (1702-1774), a także woluminu reprezentującego klasztor żeński – norbertanki z krakowskiego Zwierzyńca, oznaczonego superekslibrisem literowym w 1603 r. Ponadto, pokazano woluminy oznaczone rękopiśmiennymi notami, m.in. burmistrza Warszawy Karola Zabrzeskiego (-1680), bożogrobcy Samuela Nakielskiego (1584-1652), jezuitów z Kalisza i Łomży oraz benedyktynów z Łysej Góry.

W części poświęconej zabytkowym oprawom zaprezentowany jedyny w zbiorach GSD tzw. katenat (oprawa z łańcuchem) oraz oprawy wykonane w XVI w. w warsztatach krakowskich, Stanisława z Białej (lub w jego kręgu), Macieja z Przasnysza (Mistrza Główek Anielskich), Mistrza Dawida i Jerzy Moellera. Piękną oprawę zdobioną w stylu manierystycznym wykonano zapewne w jednym z warsztatów introligatorskich Paryża. Dorobek warszawskich introligatorów pracujących w XIX w. na zlecenie biblioteki uczelnianej, reprezentowała oprawa wykonana zapewne przez Antoniego Oehla (przed 1831?).

Oprac. Marianna Czapnik (Gabinet Starych Druków BUW)
Zdjęcia: Jadwiga Antoniak, Bartłomiej Karelin