Konferencja o Zygmuncie Glogerze w Książnicy Podlaskiej

W dniach 20-21 listopada 2019 r. wzięłam udział w Międzynarodowej Interdyscyplinarnej Konferencji Naukowej „Naukowe i literackie światy Zygmunta Glogera. Piśmiennictwo – historia – etnografia – ethos ziemiański – język”, zorganizowanej przez w Białymstoku Książnicę Podlaską im. Łukasza Górnickiego, Wydział Filologiczny Uniwersytetu w Białymstoku oraz Wydział I Filologiczny Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie. Było dla mnie kolejne ciekawe i satysfakcjonujące doświadczenie naukowe i bibliotekarskie, związane ze współpracą z Działem Naukowym Książnicy Podlaskiej – po Ogólnopolskiej Interdyscyplinarnej Konferencji Naukowej „Zygmunt Gloger 1845-1910. Pisarz – myśliciel – uczony. Rewizje w 170. rocznicę urodzin” (23-24 października 2015 r.) i Ogólnopolskiej Interdyscyplinarnej Konferencji Naukowej „Figura Bibliotekarza. Historia – Literatura – Bibliologia ” w 490. rocznicę urodzin Łukasza Górnickiego (9-10 czerwca 2017 r.).

Książnica Podlaska (do 2000 r. Wojewódzka Biblioteka Publiczna) w Białymstoku im. Łukasza Górnickiego – funkcjonująca jako biblioteka główna (od 2016 r. w nowej siedzibie po Bibliotece Uniwersyteckiej) oraz sieć szesnastu filii w Białymstoku – to jedna z najważniejszych polskich bibliotek działających jako samorządowe instytucje kultury, największa biblioteka tego typu w Polsce północno-wschodniej, pełniąca w Białymstoku, na Podlasiu i w skali całego kraju istotne funkcje w zakresie rozwoju i promocji kultury. Swoje bogate, współczesne i historyczne, uniwersalne tematycznie zbiory (w których przeważa jednak piśmiennictwo z dziedzin humanistycznych i społecznych) Książnica udostępnia jako biblioteka publiczna mieszkańcom Białegostoku, województwa podlaskiego i wszystkim zainteresowanym. Równocześnie prowadzi ożywioną działalność dokumentacyjną, wydawniczą, kulturalno-oświatową i naukowo-badawczą. Bardzo ważny jest związek Książnicy z małą ojczyzną: posiada znaczący wybór współczesnych i archiwalnych materiałów regionalnych związanych z Podlasiem, a także Suwalszczyzną i Ziemią Łomżyńską (ok. 16 tys. woluminów książek, ponad 800 tytułów prasy regionalnej), jest ośrodkiem informacji o regionie – przygotowuje bazy regionalne, opracowuje i publikuje Bibliografię województwa podlaskiego. Jednak na dorobek edytorski Książnicy składają się oprócz publikacji o historii i współczesnej kulturze regionu również wydawnictwa okolicznościowe, literatura piękna oraz prace bibliotekoznawcze. Nakładem biblioteki ukazują się dwa czasopisma bibliotekarskie: „Głos Bibliotek Publicznych Województwa Podlaskiego. Biuletyn Informacyjno-Metodyczny” i „Bibliotekarz Podlaski. Ogólnopolskie Naukowe Pismo Bibliotekoznawcze i Bibliologiczne”, umieszczony w aktualnym wykazie punktowanych czasopism naukowych MNiSW. Od 2004 r. Książnica należy do Konsorcjum Bibliotek Naukowych Miasta Białegostoku, współpracuje na różnych polach z białostockimi bibliotekami akademickimi, m.in. w ramach Podlaskiego Forum Bibliotekarzy. Wspólnie z bibliotekami akademickimi i Archiwum Państwowym w Białymstoku realizuje również od 2007 r. projekt Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej, digitalizując druki rzadkie i trudno dostępne, w tym starodruki, druki XIX-wieczne i archiwalne czasopisma regionalne.

W kontekście listopadowej konferencji „Naukowe i literackie światy Zygmunta Glogera”, warto przypominać tę prężną działalność Książnicy Podlaskiej w zakresie promocji kultury regionu oraz prac wydawniczych i naukowych, ponieważ to spotkanie naukowe łączyło się ze wszystkimi wymienionymi sferami aktywności biblioteki. Konferencja była bowiem ściśle związana z projektem naukowo-edytorskim, realizowanym od kilku lat przez Książnicę Podlaską (przede wszystkim jej Dział Naukowy) we współpracy z Katedrą Badań Filologicznych „Wschód-Zachód” Uniwersytetu w Białymstoku. Formalnie to już drugi grant, zmierzający do opracowania i opublikowania krytycznej, jak najpełniejszej edycji Pism rozproszonych jednego z najsłynniejszych „Podlasiaków” – Zygmunta Glogera (1845-1910), archeologa, etnografa, folklorysty, historyka, krajoznawcy, pisarza i publicysty. Pierwszy projekt w ramach II edycji Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki zakończono w 2017 r. po wydaniu fundamentalnej trzytomowej publikacji, zawierającej ponad osiemset artykułów Glogera z ponad sześćdziesięciu najważniejszych czasopism społecznych i kulturalnych XIX w. Obecnie Książnica wraz Uniwersytetem w Białymstoku realizują kolejny projekt – kontynuację krytycznej edycji Pism rozproszonych (także w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki), zakładając naukowe opracowanie i wydanie do 2021 r. siedmiu tomów zawierających dotąd niedostępne i najtrudniej dostępne dzieła Glogera: rękopisy, rzadkie i niewznawiane od XIX w. drukowane prace etnograficzne, rysunki oraz korespondencję z przedstawicielami polskiej elity intelektualnej drugiej połowy XIX w.

Konferencja, w której wzięłam udział w listopadzie 2019 r., stanowiła kolejne spotkanie osób uczestniczących w białostockich projektach oraz badaczy zainteresowanych żywotnie ich wynikami, zajmujących się różnymi aspektami kultury XIX w., jak również udziałem i rolą w niej Zygmunta Glogera. Ten wyjątkowy naukowiec, erudyta i literat, pasjonat i znawca (mimo nieregularnego wykształcenia) historii, archeologii, etnografii, folklorystyki, geografii, historii sztuki czy nauki o literaturze i języku, a także bystry obserwator i komentator życia politycznego i codziennego drugiej połowy XIX i pierwszej dekady XX w., uczestnik życia naukowego i kulturalnego swoich czasów, silnie oddziałujący także na ówczesną kulturę popularną, autor słynnej Encyklopedii staropolskiej (Warszawa 1900-1903) – pozostawił spuściznę wciąż domagającą się pogłębionych studiów, których wyniki dotyczą nie tylko jego życia i twórczości, ale w ogóle rzeczywistości polskiej do 1910 r. Mimo nierozerwalnych związków z Podlasiem – które przyciągnęły do Glogera zainteresowanie badaczy z Książnicy Podlaskiej i Uniwersytetu w Białymstoku (pod przewodnictwem prof. Jarosława Ławskiego z Instytutu Filologii Polskiej UwB, kierownika obydwu projektów badawczych i przewodniczącego komitetów obydwu białostockich konferencji o Glogerze) – Gloger to również postać ważna dla historii życia społeczno-kulturalnego Warszawy, a nawet dziejów Uniwersytetu Warszawskiego. Podczas, nieukończonych wprawdzie, studiów w Szkole Głównej Warszawskiej – owej „kuźni pozytywistów”, która w dużej mierze ukształtowała Henryka Sienkiewicza czy Bolesława Prusa – Gloger nie tylko zdobywał wiedzę historyczną czy językoznawczą oraz kształtował wrażliwość na kwestie społeczno-oświatowe, ale także nawiązywał ważne kontakty naukowe, później podtrzymywane – m.in. z profesorem Józefem Przyborowskim – literaturoznawcą i archeologiem, a przy tym bibliotekarzem Biblioteki Głównej, czy z Karolem Estreicherem – ówczesnym podbibliotekarzem. Zapewne także w związku z tymi powiązaniami prace Glogera znalazły się w księgozbiorze warszawskiej uczelni już w okresie Biblioteki Głównej, co dziś potwierdzają znaki proweniencyjne na XIX-wiecznych obiektach należących do BUW. Rzecz jasna, posiadamy w naszym księgozbiorze sprzed 1918 r. także liczne periodyki z terenów Królestwa Polskiego, w tym bardzo rzadkie, zachowane w kompletnych lub niemal kompletnych ciągach (częściowo udostępniane online przez crispa.uw.edu.pl) – czasopisma o różnym profilu i dla różnych odbiorców, przez lata publikujące artykuły Glogera (m.in. „Gazeta Polska”, „Gazeta Świąteczna”, „Kurier Warszawski”, „Lutnista”, „Naród”, „Słowo”, „Tygodnik Ilustrowany”, „Zorza”, „Ziemia”). Mój referat na konferencji dotyczył właśnie Glogerowych publikacji w prasie warszawskiej, poświęconych sprawie oświaty w Królestwie Polskim w latach 1905-1910, a przedstawiając efekty współpracy Glogera z wydawcami warszawskimi, promował materiały z księgozbioru BUW jako niezastąpione źródło do badań nad historią prasy i księgozbiorów, nad zjawiskami społeczno-politycznymi czy kulturalno-oświatowymi na ziemiach polskich przed 1918 r., zwłaszcza w ich dynamice historycznej, a także nad pracami podlaskiego etnografa.

Wystąpienia konferencyjne dotyczyły bardzo różnych aspektów jego życia i twórczości. Z założenia do zagadnień badawczych konferencji należały oprócz wszechstronnych naukowych pasji Glogera, metodologii jego badań, jego działalności kolekcjonerskiej czy mało znanych prac rysunkowych, oprócz charakterystycznych dla niego wyobrażeń o świecie i przemianach cywilizacyjnych, wykorzystywania przez niego tradycji dawnej Rzeczypospolitej czy budowania pojęć „ludu”, „narodu” i „państwa”, oprócz ważnych dla historii książki, prasy i  ruchu wydawniczego takich tematów jak wydania zagraniczne i przekłady pism Glogera czy rola ilustracji, grafiki i fotografii w wydaniach jego dzieł, także bardzo interesujące zagadnienia stosunku Glogera do narodów Europy Środkowo-Wschodniej (Litwinów, Białorusinów, Ukraińców, a także Rosjan i Niemców) i jego wpływu na ich kultury oraz tematy związane z życiem rodzinnym i osobistym pisarza (genealogią, tradycjami i pamięcią rodu, kontaktami z innymi rodzinami ziemiańskimi) oraz z „miejscami” Glogerowskimi (Jeżewem, Tykocinem, Białymstokiem, Grodnem, Warszawą, Krakowem…). Dlatego obok referatów badaczy z Książnicy Podlaskiej i Uniwersytetu w Białymstoku, Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie, Polskiej Akademii Nauk w Warszawie i Krakowie, Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Uniwersytetu Rzeszowskiego czy Uniwersytetu Warszawskiego mieliśmy okazję wysłuchać na tej międzynarodowej konferencji także licznych wystąpień naukowców z Białoruskiego Uniwersytetu Państwowego w Mińsku i Uniwersytetu Grodzieńskiego, Uniwersytetu Kijowskiego im. Borisa Hrinczenki, Uniwersytetu Wileńskiego i Akademii Edukacji na Litwie, a także Uniwersytetu Wiedeńskiego, jak również referatu Pani Liliany Gloger o rodzie pisarza. Szczególnym i niezapomnianym aspektem konferencji o słynnym etnografie i krajoznawcy, współorganizowanej przez Książnicę regionu, była swoista, „regionalna” oprawa spotkania – lokalizacja pierwszej sesji konferencji w bodaj najbardziej reprezentacyjnym budynku Białegostoku – Pałacu Branickich (jego Sali Balowej, obecnie pełniącej funkcję Aula Magna Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku) oraz przede wszystkim organizacja sesji wyjazdowej „Śladami Glogera i jego bohaterów” w drugim dniu konferencji – wizyty w miejscach związanych z życiem i twórczością Zygmunta Glogera, m.in. w Jeżewie koło Tykocina (gdzie mieścił się majątek Glogerów) i w samym Tykocinie.

Marta M. Kacprzak, Gabinet Zbiorów XIX Wieku