Mapa a tekst

W czasach, kiedy cały świat stara się izolować, przenosimy nasze prywatne i zawodowe życie w wirtualną rzeczywistość, zdarzają się wyjątki. Pod koniec lata, dużym wysiłkiem i zaangażowaniem organizatorów doszło do spotkania środowiska naukowców i praktyków – miłośników dawnych map. Tegoroczna konferencja była wyjątkowa, nie tylko ze względu na pandemię, lecz przede wszystkim na szeroki udział naukowców, których obszary badań pozornie nie są związane z szeroko pojętą kartografią, bowiem temat konferencji to „Związki kartografii z literaturą i innymi tekstami kultury”.

W dniach 16-18 września w Supraślu odbyła się XXXIII Ogólnopolska Konferencja Historyków Kartografii, której tematem przewodnim była relacja mapa a tekst. Organizatorami wydarzenia byli: Zespół Historii Kartografii przy Instytucie Historii Nauki PAN, Wydział Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu w Białymstoku oraz Wydział Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Pierwsza OKHK odbyła się 22 listopada 1975 r. we Wrocławiu. Od tego czasu corocznie (z nielicznymi wyjątkami) spotykają się kartografowie i geografowie z przedstawicielami innych nauk prezentując wyniki swoich badań, głównie rozpoznanie map w ujęciu historycznym.

Problematyka tegorocznej konferencji dotyczyła znaczenia literatury w badaniach nad kartografią, nie tylko literatury pięknej, ale również literatury użytkowej. Związkom literatury i kartografii uczestnicy Konferencji mogli przyjrzeć się w czterech poniższych aspektach i podjąć próbę odpowiedzi na pytania:

1. Literatura jako źródło, czy też inspiracja powstania mapy. W szczególności dotyczy to chorografii, itinerariów, kompendiów wiedzy o państwach, dzieł historycznych. W jaki sposób literatura inspiruje mapę?
2. Tekst, opis państwa, kraju, ludzi często występuje wraz z mapą. Descriptio – po łacinie oznacza zarówno opis literacki, jak i mapę. Często obie formy descriptio występują razem. Mogą być one wydawane wspólnie (np. opis Polski w Theatrum Orteliusa) lub później (np. plan Warszawy dodany do Lalki Prusa). Jak współdziałają ze sobą tekst literacki i mapa?
3. Utwory prozatorskie lub poetyckie zainspirowane mapą lub bezpośrednio od niej zależne (np. Władca pierścieni Tolkiena, Imię róży Eco). Jak zatem mapa tworzy terytorium tekstu literackiego?
4. Tekst towarzyszący mapie i będący integralną częścią treści i kompozycji – komentarze, dedykacje, opisy, legendy itd. Badania nad toponimami występującymi na mapach.

Uczestnicy w ciągu dwóch dni obrad (często przerywanych wietrzeniem i dezynfekcją sali) wysłuchali ponad 40 referatów, często jak dla kartografa zaskakujących, jednak przy tym bardzo interesujących – pozwalających dostrzec nieco inną funkcję mapy niż ta, do jakiej jesteśmy przyzwyczajeni. Artykuły do wystąpień ukażą się w kolejnym tomie „Z dziejów kartografii” na początku 2021 r., natomiast zdjęcia z obrad i wycieczki można już obejrzeć na Facebooku Zespołu Historii Kartografii IHN PAN.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Jedno z wystąpień przygotowane było na podstawie atlasu ze zbiorów GZK BUW, to Atlas Geographicus : Omnes Orbis Terrarum Regiones in XLI Tabulis Exhibens […] = Atlas Geographique : Representant En XLIV Cartes Toutes Les Regions De La Terre […] / [L. Euler]. Berolini : Ex Officina Michaelis, 1753. Autorka prezentacji, Joanna Ziółkowska-Krzywda (Wydział Polonistyki UW), omawia zapiski kadetów Szkoły Rycerskiej prowadzonej przez Adama Kazimierza Czartoryskiego, z których to odczytuje jej 30-letnią historię. Zapiski to nie tylko liczne podkreślenia, notatki, rysunki, karykatury nauczycieli i kolegów na marginesach map czy niezadrukowanych kartach atlasu, to także „ingerencja” w treść map, jak np. dorysowane wyspy. Autorka stwierdza: „Opisany Atlas to rzadko przywoływane przez naukowców źródło do badań nad relacjami międzyuczniowskimi, mniej szlachetną stroną Szkoły Rycerskiej oraz XVIII-wieczną „łaciną podwórkową.” Atlas można obejrzeć w Crispie.

Nietypową prezentację autorstwa Leszka Opyrchała (WAT, Wydział Inżynierii Lądowej i Geodezji) uczestnicy Konferencji mogli obejrzeć (dosłownie). Temat „Mapa jako bohaterka filmu Złoto MacKenny” umożliwił obejrzenie kilku fragmentów westernu i udowodnił, że mapa odgrywa tu niemal pierwszoplanową rolę, pojawiając się w pierwszej scenie prowadzi widza przez cały film aż do jego końca.

Anna Kuklińska, Gabinet Zbiorów Kartograficznych