W dniach 20-21 maja 2021 roku w Bibliotece Jagiellońskiej odbyła się konferencja „Zarządzanie zasobami nauki i dydaktyki w otwartym dostępie – standardy, narzędzia, dobre praktyki„. Celem konferencji, zorganizowanej w ramach projektu „Repozytorium otwartego dostępu do dorobku naukowego i dydaktycznego UJ”, było ukazanie aktualnego stanu wiedzy o otwartości w nauce i dydaktyce. Pierwszy dzień obrad był poświęcony zagadnieniom zarządzania danymi badawczymi, prawnym aspektom otwartej nauki i samemu projektowi Repozytorium UJ, które niedawno zostało rozbudowane o nowe funkcjonalności. Drugiego dnia konferencji wysłuchaliśmy referatów na temat: otwartego dostępu do zasobów naukowych i dydaktycznych, repozytoriów i projektów wdrażających otwartą naukę, otwartości nauki dla osób niepełnosprawnych, szkoleń i promocji idei otwartości. Jak przystało na wydarzenie dotyczące otwartości w nauce, wszystkie przedstawione prezentacje są publicznie dostępne w Repozytorium UJ, a sam program konferencji można znaleźć tu. Wśród prelegentów nie zabrakło przedstawicielki BUW. W sesji zatytułowanej “Otwarty dostęp do zasobów naukowych i dydaktycznych” wystąpiłam z prezentacją “Praktyki Otwartej Nauki na przykładzie sześciu europejskich uniwersytetów w świetle ankiety European University Association”. Oprócz przygotowania prezentacji napisałam też artykuł, który zostanie opublikowany w wydawnictwie pokonferencyjnym.
Krakowska konferencja stała się dla mnie pretekstem do zaprezentowania częściowych wyników prac prowadzonych w projekcie TRAIN4EU+, nad którym od stycznia 2021 r. pracuje czteroosobowy zespół z BUW pod kierownictwem dyr. Anny Wołodko. Celem projektu jest wsparcie rozwoju Sojuszu 4EU+, który powstał w 2018 r. Tworzy go sześć europejskich uniwersytetów: Uniwersytet Warszawski (UW), Uniwersytet Karola w Pradze (Univerzita Karlova, UK), Uniwersytet w Heidelbergu (Universität Heidelberg, UH), Uniwersytet Sorboński (Sorbonne Université, SU), Uniwersytet Kopenhaski (Københavns Universitet, KU) i Uniwersytet w Mediolanie (Università degli Studi di Milano, USM). Jako uniwersytety badawcze, ogólne i publiczne, jesteśmy zobowiązani do rozwijania idei otwartej nauki (ON) oraz do aktywnego angażowania się w dialog i współpracę z różnymi podmiotami społecznymi, w tym z przedsiębiorstwami, decydentami i obywatelami. Wątek ON jest stale obecny w programach Unii Europejskiej. W wydanym we wrześniu 2020 r. Komunikacie Komisji Europejskiej zatytułowanym: Nowa europejska przestrzeń badawcza na rzecz badań naukowych i innowacji (A new ERA for Research and Innovation) na s. 17 czytamy, że KE zamierza uruchomić platformę powszechnie dostępnych publikacji naukowych; przeanalizować rozwiązania dot. majątkowych praw autorskich, które na razie uniemożliwiają swobodne udostępnianie artykułów naukowych; rozwinąć Europejską Chmurę dla Otwartej Nauki (European Open Science Cloud, EOSC), która umożliwi szerokie udostępnianie danych badawczych oraz że KE będzie zachęcać do stosowania praktyk otwartej nauki poprzez udoskonalenie systemu oceny badań. UE wspiera projekty, których celem jest otwieranie nauki finansowanej ze środków publicznych. W 2020 r. Sojusz 4EU+ uzyskał grant z programu Horyzont 2020-EU.5. – Science with and for Society (SWAFS), w temacie Support for the Research and Innovation Dimension of European Universities (Part I) (IBA-SwafS-Support-1-2020). Wniosek zatytułowany Transforming ReseArch & INnovation agendas and support in 4EU+, w skrócie: TRAIN4EU+, otrzymał finansowanie na lata 2021-2023. Projekt TRAIN4EU+ umożliwił Sojuszowi 4EU+ rozpoczęcie intensywnej współpracy we wszystkich obszarach wiedzy, począwszy od edukacji, zaangażowania społecznego, po badania i innowacje. W 2021 r. partnerzy Sojuszu rozpoczęli prace w projekcie. Jedno z podzadań, piąte, zatytułowane WP5 Mainstreaming Open Science jest realizowane pod kierownictwem zespołu z BUW. W skład zespołu po stronie polskiej wchodzą, oprócz wspomnianej wcześniej dyr. Anny Wołodko, Anna Książczak-Gronowska (OUIS), Karolina Minch – Pełnomocniczka ds. otwartej nauki oraz dr Zuzanna Wiorogórska – Pełnomocniczka ds. edukacji informacyjnej i komunikacji naukowej. W pracach zespołu WP5 biorą też udział przedstawiciele pozostałych pięciu uczelni partnerskich Sojuszu, głównie pracownicy bibliotek.
Pierwszym rezultatem prac w projekcie TRAIN4EU+ WP5 Mainstreaming Open Science było opracowanie protokołu wstępnej oceny najlepszych praktyk w zakresie włączania zasad otwartej nauki do głównego nurtu polityki uczelni. Aby napisać raport, uczestnicy projektu musieli opisać sytuację otwartej nauki na swoich uniwersytetach i wymienić się doświadczeniami z jej wdrażania. Jednym z zastosowanych narzędzi była analiza wyników ankiety z 2020 r. Europejskiego Stowarzyszenia Uniwersytetów (European University Association, EUA) do którego należą wszystkie uczelnie Sojuszu 4EU+. EUA skupia ponad 800 uniwersytetów i konferencji rektorów szkół wyższych z 48 krajów naszego kontynentu. W Polsce członkami EUA jest 35 największych uniwersytetów i politechnik oraz Konferencja Rektorów Akademickich Szkół Polskich. Udział w projektach Stowarzyszenia umożliwia członkom wymianę doświadczeń w kwestiach ważnych dla szkolnictwa wyższego i wspomaga jego rozwój. Badanie ankietowe EUA Open Science Survey z 2020 r. miało na celu ocenę aktualnej sytuacji otwartej nauki na europejskich uczelniach. Jego wyniki pozwolą EUA na opracowanie perspektywy wdrażania ON w Europie, zidentyfikowanie dobrych praktyk, wyzwań i sposobów wspomagania uczelni na drodze transformacji.
Przesuń suwak po prawej stronie grafiki.⬇
W swoim artykule (i towarzyszącej mu prezentacji) przedstawiłam analizę danych z ankiet uniwersytetów tworzących Sojusz 4EU+. Celem szóstej edycji ankiety EUA było zbudowanie kompleksowego obrazu przemian europejskich instytucji akademickich w kierunku otwartej nauki. Po raz pierwszy przyjęto w niej perspektywę instytucjonalną, pytano o strategię i poziom wdrożenia najważniejszych obszarów otwartej nauki, czyli o otwarty dostęp do publikacji i danych badawczych, ewaluację naukowców, komunikację naukową oraz o tzw. obszary wschodzące, takie jak nauka obywatelska (citizen science) i otwarta edukacja (open education). Kompleksowy zakres analizy wymagał by respondentami kwestionariusza były różnorodne osoby z uczelni zaangażowane w otwieranie nauki: dyrektorzy bibliotek, pracownicy naukowi będący ambasadorami otwartości czy menedżerowie danych badawczych. Ich odmienna perspektywa i doświadczenia tworzą interesujące studium przypadków w procesie dochodzenia europejskich uczelni do naukowej otwartości.
Przeprowadzona przeze mnie analiza wyników ankiety pokazuje, jak dużym wyzwaniem dla wszystkich uniwersytetów, niezależnie od stopnia zaawansowania wdrażania otwartości czy kondycji finansowej uczelni, jest transformacja ku otwartej nauce. Nie wszystkie uczelnie Sojuszu mają przyjętą politykę instytucjonalną (brak jej na UW i UK), a mimo to większość respondentów wysoko ocenia strategiczne znaczenie otwartej nauki dla samej instytucji. (Prace nad polityką dla UW trwają, są wpisane na listę działań w programie IDUB, działanie V.3.3). Jeśli chodzi o wdrożenie poszczególnych obszarów ON, najsprawniej praktykowane jest otwieranie dostępu do publikacji, także dlatego, że większość uniwersytetów deklaruje korzystanie z własnych lub z dzielonych (ogólnokrajowych lub ogólnoświatowych) repozytoriów. Priorytetem dla naszych uczelni, wynikającym zresztą często z wymagań grantodawców (np. w Polsce NCN-u) jest otwieranie danych badawczych i przygotowywanie planów zarządzania nimi. Opracowanie planu zarządzania danymi badawczymi wymaga posiadania odpowiedniej wiedzy, a wsparciem dla naukowców są często pracownicy bibliotek. Większość respondentów stwierdziła, że w ich instytucjach takie kompetencje część pracowników posiada, ale potrzebne jest dalsze wsparcie i rozwijanie umiejętności badaczy w zakresie gromadzenia danych badawczych, praktykowania komunikacji naukowej, otwartej edukacji i nauki obywatelskiej. Dostępne formy wsparcia instytucjonalnego dla naukowców chcących praktykować otwartą naukę to szkolenia przygotowane przez biblioteki lub działy administracji obsługujące procesy badawcze od strony formalnej, powoływanie punktów informacji i konsultacji z zakresu otwartej nauki, prowadzenie stron www poświęconych tej tematyce oraz nade wszystko finansowanie przez uczelnie, często bardzo drogiej, publikacji artykułów naukowych w czasopismach typu open access. Jednak jednym z ważniejszych wniosków tej analizy, jest stwierdzenie, że główną barierą na poziomie instytucjonalnym w przemianie ku pełnej otwartości w nauce jest brak wpływu jej praktykowania na ocenę kariery akademickiej. Za publikację w open access najczęściej nie dostaje się na uczelniach Sojuszu 4EU+ dodatkowych punktów. Istota problemu nie leży jednak tylko w polityce uczelni, ale raczej wynika z polityki naukowej państw. Dopóki w ocenie działalności naukowej badacza liczy się bardziej prestiż jego wydawcy (vide polskie punktowane listy czasopism i wydawców) a nie sposób publikacji (w płatnym czy otwartym modelu), dopóty publikujący naukowcy nie będą zwolennikami pełnej otwartości. Przyczyn niechęci do otwartości jest zresztą więcej, ale jest to temat na osobny artykuł.
Na początku lipca 2021, a więc już po moim wystąpieniu na konferencji na UJ, ukazał się raport EUA podsumowujący całościowe wyniki analizowanej tu ankiety zatytułowany: From principles to practices: Open Science at Europe’s universities. 2020-2021 EUA Open Science Survey results (Morais, Saenen, Garbuglia, Berghmans & Gaillard, 2021). Ankietę EUA wypełniły 272 instytucje naukowe z 36 krajów europejskich. Moja analiza opierała się na odpowiedziach przesłanych przez 6 uniwersytetów, ale wyniki raportu EUA są zbieżne z moimi ustaleniami. Na koniec warto przytoczyć trzy rekomendacje dla europejskich uniwersytetów, sformułowane przez EUA na podstawie wyników szóstej edycji ankiety (s. 52 Raportu):
- Należy włączyć open science (otwartą naukę) do głównego nurtu nauki (“mainstream Open Science”).
- Otwarta nauka musi stać się integralną częścią oceny osiągnięć naukowych, a obecny system ewaluacji należy zmienić.
- Otwarta nauka musi być obecna w polityce i praktykach uczelni. Instytucjonalne polityki otwartej nauki w miarę możliwości muszą być zbieżne z politykami krajowymi i europejskimi. Należy zachęcać pracowników do większego zaangażowania w ugruntowane (np. otwarty dostęp do publikacji i danych) i wschodzące obszary otwartej nauki (nauka obywatelska, otwarta edukacja). Najważniejsze jest zintensyfikowanie szkoleń dla pracowników i naukowców w zakresie kluczowych umiejętności pozwalających uprawiać otwartą naukę na wszystkich jej etapach (od badań do publikacji i komunikacji wyników).
Anna Książczak-Gronowska
Oddział Usług Informacyjnych i Szkoleń