2-3.12.2021 r. odbyła się online XXI konferencja naukowa „Analiza Chemiczna w Ochronie Zabytków” zorganizowana przez Centrum Nauk Biologiczno-Chemicznych na Wydziale Chemicznym Uniwersytetu Warszawskiego. Współorganizatorem było Polskie Konsorcjum dla Badań nad Dziedzictwem Kulturowym E-RIHS.pl, zaś patronem Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów NIMOZ.
Na Konferencji przedstawiono kilkanaście przykładów badań zabytków na różnych podłożach oraz analiz substancji stosowanych obecnie (skład pasty długopisowej, B. Łydżba-Kopczyńska, T. Czaja, R. Cieśla, G. Rusek Nieinwazyjne badania nad wiekiem zapisu niebieskich tuszy atramentowych) bądź pradawnie, do wytworzenia artefaktów oraz dzieł sztuki (B. Miazga, J. Szykulski Sztuka naskalna epoki przedceramicznej południowego Peru w badaniach interdyscyplinarnych). Część konferencji została poświęcona wynikom badań nad zabytkami w technice jaką jest spektroskopia. Podkreślono, że w analizie dzieł sztuki istotną rolę odgrywają zwłaszcza dwa rodzaje spektroskopii: Raman i FTIR (Z. G. Żukowska Z czego to zrobione? wykorzystanie spektroskopii oscylacyjnej w analizie dzieł sztuki). Często łączy się je z innymi metodami typu XRF czy badania w UV.
Wykorzystanie nowoczesnych technik chemii analitycznej pozwala na dotarcie do szczegółowej budowy danego dzieła oraz jego dziejów. Tak było w przypadku XIV-wiecznego dyptyku z Muzeum Książąt Czartoryskich (D. Tarsińska-Petruk, P. Krupska-Wolas, T. Wilkosz XIV w. Dyptyk „Zwiastowanie” z kolekcji Muzeum Książąt Czartoryskich-artefakt włoskiego malarstwa w świetle przekształceń historycznych) czy dwóch XVI-wiecznych rzeźb z Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu (A. Klisińska-Kopacz, P. Krupska-Wolasz, M. Obarzanowski, K. Waloszek, J. del Hoyo-Mendez Badania techniki i technologii wykonania rzeźby Pięknej Madonny z Zagwiździa oraz figurki Dzieciątka. Jeden czy dwa obiekty?). Stwierdzono iż, dyptyk stworzono najprawdopodobniej na potrzeby rynku antykwarycznego, natomiast dwie odrębne figury z Bytomia okazały się niegdyś jednym zespołem rzeźb.
Inny referat dotyczył badań nad technikami formowania naczyń ceramicznych kultury przeworskiej (M. Okońska-Bulas, A. Mikołajska Ceramika „wykonana na kole garncarskim” i ceramika „toczona” – techniki formowania naczyń w kulturze przeworskiej w świetle badań przy zastosowaniu radiografii cyfrowej). Wykorzystano alternatywną metodę dla tradycyjnych zdjęć rentgenowskich, która pozwoliła zapisać obraz w formie cyfrowej. Podjęto próbę obserwacji śladów w formowaniu tych naczyń.
Kolejna prezentacja miała na celu wzbogacić wiedzę o spożyciu i rytualnym znaczeniu napojów alkoholowych w historii Słowian (A. Rosiak, J. Kałużna-Czaplińska Biomarkery archeologiczne napojów alkoholowych – marzenie czy wyzwanie?).
Ponadto przedstawiono powstanie ciekawego projektu „CRAQUELURE” mającego gromadzić i analizować rodzaje zniszczeń typowych dla malarstwa, zwanych krakelurami. Na wybranym dziele pokazano rezultat użycia skanera mikroskopowego HIROX (S. Antropov Zastosowanie skanera mikroskopowego do analizy siatki spękań). Dzięki niemu ustalono kolejność powstawania spękań na i w obrazie.
Kilka referatów poświęcono badaniom związanym z atramentami żelazowo-galusowymi, popularnym medium pisarskim, zwłaszcza od czasów średniowiecza, kiedy to rozwój administracyjny wymógł potrzebę stosowania taniego i łatwego do przyrządzenia atramentu. Pokazano nowatorską metodę identyfikacji niewitriolowych atramentów tego typu (G. Nehring I. Rabin Witriolowe i niewitriolowe średniowieczne atramenty żelazowo-galusowe). Dzięki zastosowaniu spektrometru mikro-XRF w postaci map cieplnych (heatmap), w badanej XIII-wiecznej Torze wreszcie można było określić, które jej partie zostały napisane później.
W innym referacie prześledzono proces przejścia od pisania atramentami na bazie produktów węglowych (sadza) w starożytności do atramentów żelazowo-galusowych powszechnych w średniowieczu (I. Rabin Transition from the carbon ikns of Antiquity to the iron-gall inks in Middle Ages). Do identyfikacji składu pierwiastkowego tych atramentów można wykorzystać tzw. paski Neevela, o których mówił inny wykład (A. Święcicka, M. Chmielniak, S. Nur Inan, M. Strawski, A. Czajka, B. Wagner Wskaźniki Neevela jako nośnik informacji pierwiastkowej w badaniach spektralnych – od badań modelowych, po diagnostykę konserwatorską). Badania te pozwalają np. dobrać odpowiednią metodę konserwacji do konkretnego rękopisu.
Ważnym momentem konferencji jest ogłoszenie wyników kolejnego naboru wniosków MOLAB/FIXLAB PL. Jest to szczególna inicjatywa, od lat oferowana przez współorganizatora konferencji jakim jest Polskie Konsorcjum dla Badań Nad Dziedzictwem Kulturowym E-RIHS.pl, tworzone przez 13 instytucji w Toruniu, Gdańsku, Krakowie, Warszawie i Wrocławiu. MOLAB/FIXLAB to unikalna infrastruktura badawcza oferowana przez Konsorcjum, w ramach której dany obiekt zabytkowy można bezpłatnie przebadać metodami fizyko-chemicznymi. W tym roku, jednym z wybranych zabytków jest dzieło znajdujące się w zbiorach BUW. Dzięki konsekwentnym staraniom Agnieszki Fabiańskiej, kierownik Gabinetu Rękopisów, specjalistycznej analizie zostanie poddany wyjątkowy XVII-wieczny manuskrypt, napisany w całości wierszem, „Mercurius Polski” Jakuba Kazimierza Haura – jedyny taki egzemplarz w zbiorach polskich. Rękopis zostanie przebadany dwiema technikami (MA-XRF, LA-ICP-MS), pozwalającymi na opracowanie metody analizy dzieła. Serdecznie gratulujemy pani Fabiańskiej wygrania naboru oraz możliwości realizacji tego ciekawego projektu.
Dzięki kolejnemu spotkaniu w ramach Analizy Chemicznej w Ochronie Zabytków, ponownie mogliśmy zobaczyć, jak ważna jest współpraca specjalistów z różnych dziedzin nauki. Wykorzystanie przez nich nowoczesnych technologii badawczych pozwala przy największej świadomości materiału w sposób maksymalnie bezpieczny i odpowiedzialny zachować dziedzictwo kulturowe dla przyszłych pokoleń.
Aleksandra Prokop, Oddział Ochrony i Konserwacji Zbiorów
Matylda Filas, dopisek: O wynikach zastosowania wskaźników Neevela w badaniu składu atramentu można było też usłyszeć na konferencji Hinc Omnia 2021 w referacie Barbary Wagner.