Tajemnica 70 skrzyń

Trudno dziś oszacować ogrom strat poniesionych przez polskie biblioteki, archiwa, muzea oraz kolekcie prywatne wskutek hitlerowskiej okupacji podczas drugiej wojny światowej. Utracone wówczas zabytki kultury polskiej, głównie książki, rękopisy i dzieła sztuki, nie stanowiły jednak nawet promila strat, jakie ponieśliśmy dwie dekady wcześniej, w czasie pierwszej wojny światowej.

Ogromnej pracy, mającej na celu sporządzenie rejestrów stanu posiadania zabytkowych zbiorów, a także ich zniszczeń, dokonanych w latach 1914-1915, podjął się m.in. Edward Chwalewik (1873-1956), bibliotekarz, bibliofil i historyk księgozbiorów polskich. Już w pierwszych latach po zakończeniu działań wojennych wydał monumentalną pracę, zatytułowaną Zbiory polskie. Archiwa, biblioteki, gabinety, galerie, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie w zestawieniu alfabetycznym według miejscowości (Warszawa, 1916).

Niepowetowane straty, poniesione w naszych zbiorach kulturalnych podczas wojny światowej, dały mi silny bodziec do gromadzenia wszelkich wiadomości o nich [1]– pisał Edward Chwalewik w roku 1916.

Chwalewik został powołany w 1922 r. na stanowisko eksperta do Mieszanej Komisji Specjalnej, zajmującej się zwrotem polskiego mienia kulturalnego w ramach ustaleń Traktatu Ryskiego z 1921 r. Stronę polską w pracach tego gremium reprezentowało wówczas około osiemdziesięciu osób, w tym znakomici archiwiści, bibliotekarze, muzealnicy i wybitni historycy. Podczas wizyty w Moskwie, której towarzyszyły napięta atmosfera i liczne kuriozalne sytuacje ze strony rosyjsko-ukraińskiej, starano się odzyskać zbiory wywiezione z ziem polskich do Rosji, począwszy od 1772 r.

Z tajemnicami najczęściej bywa tak, że wychodzą na jaw w najmniej oczekiwanych momentach. Nie inaczej było i tym razem. Przeglądając jedną z teczek w Gabinecie Rękopisów BUW w poszukiwaniu dokumentu na zupełnie inny temat, natrafiłem na anonimowy, napisany po rosyjsku raport poświęcony wywiezieniu do Moskwy zapakowanych do 70 skrzyń zbiorów Biblioteki Głównej Warszawy.

Na mocy zapisów zawartych na kartach Traktatu Ryskiego część zagrabionych polskich zbiorów udało się szczęśliwie odzyskać. Jednak czy znalazła się wśród nich również zawartość wspomnianych 70 skrzyń? Tego zapewne nie dowiemy się już nigdy, tym bardziej, że nie sporządzono wówczas żadnego inwentarza, katalogu, czy choćby listy odzyskanych dóbr.

Przedstawiam wspomniany raport, przetłumaczony przeze mnie i językowo wygładzony przez Aliakseia Shalande z Gabinetu Rękopisów BUW:

Raport, odczytany w dniu 27 maja 1916 r. na posiedzeniu Zarządu Oddziału Pietrogradzkiego /Koła/ Towarzystwa Ochrony Zabytków w Warszawie, w sprawie części zbiorów Biblioteki Głównej Warszawy ewakuowanych z Warszawy do Moskwy.

Z raportu sporządzonego na zebraniu Rosyjskiego Towarzystwa Bibliologicznego w Pietrogradzie przez jednego z jego członków wynika, że na początku pierwszej wojny światowej, podczas częściowej ewakuacji z Warszawy, szczególnie cennego mienia instytucji rządowych z Biblioteki Głównej w Warszawie przy ul. Krakowskie Przedmieście, na polecenie władz lokalnych, wywieziono do Moskwy cenne inkunabuły i rękopisy zapakowane do 70 skrzyń, które następnie przekazano na czasowe przechowanie do Uniwersytetu Moskiewskiego.

Zarząd Oddziału Pietrogradzkiego / Koła / Towarzystwa Ochrony Zabytków posiada informację, że w związku z przeniesieniem Uniwersytetu Warszawskiego do Rostowa nad Donem, planuje przenieść tam również wspomniane 70 skrzyń z cenną zawartością. Niestety, zawartość tych skrzyń nie jest znana Zarządowi Oddziału / Koła / ze względu na brak listy ewakuowanych rękopisów oraz inkunabułów, jednak musimy założyć, że znalazły się w nich wszystkie rękopisy i inkunabuły z warszawskiej biblioteki. W artykule dr Józefa Bielińskiego z „Przeglądu Bibliotecznego” z 1908 r. stwierdza się, że do inkunabułów Biblioteki Głównej w Warszawie należała m.in. Biblia wydrukowana przez Schöffera w Moguncji w 1460 r., kodeks wydrukowany na pergaminie w 1462 r., dzieła Tomasza z Akwinu w 1467 i 1469 r., dzieła Apuleusza w 1469 r., dzieła Pliniusza w 1470 r., św. Augustyna „De civitate Dei”, cała seria pisarzy rzymskich w wydaniu 1471 r., „Margarita Poetica” wydana w Norymberdze w 1472 r., dzieła Dantego w 1481 r., Arystofanes, wydany przez Aldo Manucciego w 1498 r., wydania augsburskie z 1519 r., słynące z rycin i druku artystycznego i wiele innych. Nad to, znajdowały się wśród nich również stare słowiańskie wydania drukowane, takie jak Biblia Skoryny z 1517 i 1518 r., Biblia Ostrogska z 1580 r. i inne; bogaty zbiór wczesno piśmiennych polskich książek i książek o Polsce, tzw. Polonica oraz wiele manuskryptów, wśród których znalazły się m.in. rękopisy z XI i XII wieku.

Ta część Biblioteki Głównej Warszawy stanowi jej najcenniejszy dział, gromadzony przez długi czas, wysiłkami i darowiznami wielu polskich uczonych i bibliofilów, a pozbawienie tej części kolekcji oznacza obniżenie jej wartości i w konsekwencji zmniejszenie dziedzictwa kultury polskiej poprzez odebranie jej czegoś, co powstało tylko dzięki wysiłkom, nakładom i darom polskiego społeczeństwa, i dlatego jest jej niezbywalną własnością, co potwierdza historia powstania Biblioteki Głównej w Warszawie.

Niezwykle cenna biblioteka utworzona w Warszawie w połowie XVIII w. przez biskupa i hrabiego Józefa Andrzeja Załuskiego została włączona w 1794 r. do Cesarskiej Biblioteki Publicznej w Piotrogrodzie. Po utracie Biblioteki Załuskiego, społeczeństwo polskie nadal nie traciło nadziei o budowie nowej, dużej biblioteki publicznej, która skupiałaby m.in. wszystkie inkunabuły czy wczesno drukowane książki znajdujące się w prywatnych polskich bibliotekach oraz w zbiorach polskich bibliofilów.

Pomysł ten udało im się zrealizować w 1817 r., kiedy za panowania Cesarza Aleksandra I Błogosławionego założyli w Warszawie Królewski Uniwersytet Warszawski, pod kierownictwem uczonego i księdza Wojciecha Anzelma Szweykowskiego (1818-1831), a słynni profesorowie Samuel Bogumił Linde (1771-1847) i Joachim Lelewel (1786-1861) zostali bibliotekarzami.

Biblioteka powstała w oparciu o zbiór książek z dawnego Liceum Warszawskiego, założonego w czasach Księstwa Warszawskiego; znalazły się w niej cenne zbiory książek arcybiskupa gnieźnieńskiego, słynnego pisarza bajkowego Ignacego Krasickiego, wiele zbiorów z klasztornych depozytariuszy książek, prywatna kolekcja bibliotekarza Akademii Krakowskiej Szpejzera, a ponadto wielu polskich bibliofilów, w tym Szumborski, hrabia Mostowski, Bandke i inni, zaczęło wzbogacać warszawską bibliotekę swoimi darowiznami. Słynny znawca słowiańskich antyków Joachim Lelewel zakupił wiele cennych, starych drukowanych książek i rękopisów, głównie z Niemiec, kiedy biblioteka znajdowała się pod jego opieką.

W ten sposób do Biblioteki Głównej w Warszawie stopniowo włączano bardzo cenne i bogate zbiory inkunabułów i rękopisów, w tym wiele niezwykle rzadkich, wręcz unikatowych.

Po 1830 r. Uniwersytet Warszawski został zamknięty, a w rosyjskich kręgach rządzących pojawiło się pytanie, czy Biblioteka Warszawska nie powinna zostać skonfiskowana, tak jak to miało miejsce po zdobyciu Warszawy przez Aleksandra Suworowa w 1794 r. wraz z Biblioteką Załuskich, jednak Cesarz Mikołaj I nie znalazł żadnego legalnego powodu, aby pozbawić polskie społeczeństwo owoców swojej pokojowej pracy naukowej. Pomysł konfiskaty Biblioteki Głównej Warszawy nie został wówczas zatwierdzony przez Jego Imperatorską Mość i biblioteka pozostała w Warszawie, nadal służąc potrzebom naukowym miejscowej społeczności.

Po 1832 r. została znacznie powiększona o księgozbiór pozostawiony przez miejscowych bibliofilów Szaniawskiego, Turkula itd., a także o wiele książek zakupionych za specjalne fundusze przekazane przez miejscową społeczność. Biblioteka, kontynuując swój publiczny charakter, zaspokajała jednocześnie potrzeby dawnej Szkoły Głównej Warszawskiej, założonej w 1861 r. i przekształconej w 1869 r. w Cesarski Uniwersytet Warszawski.

Ten krótki szkic historii Biblioteki Głównej w Warszawie dowodzi, że została ona zbudowana kosztem ogromnego wysiłku i środków kilku pokoleń polskiego społeczeństwa i jest częścią jej kultury, z którą jest nierozerwalnie związana.

Własność biblioteki do narodu polskiego i jej nienaruszalność została usankcjonowana wolą cesarza Mikołaja I.

Charakter Biblioteki Głównej Warszawy jako lokalnej instytucji, publicznej w pełni potwierdza Statut Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego zatwierdzony przez cesarza 8 czerwca 1869 r. /Zbiór praw i przepisów rządu, z 1869, ustawa 476/.

Zgodnie z punktem I działu B par. 119 cytowanego statutu – Biblioteka Główna Warszawy, z Gabinetem Numizmatycznym i zabytkowym muzeum, należą do pomocniczych placówek oświatowych, takich jak Muzeum Sztuki i kliniki i dtp. w szpitalach miejskich. Należą do instytucji pomocniczych nie administrowanych przez Uniwersytet Warszawski, a zgodnie z par. 122 tego samego statutu wraz z Muzeum Starożytności są nadzorowane przez Powiernika Oświatowego Okręgu Warszawskiego i kierowane przez bibliotekarza specjalnego oraz jego asystenta nie należących do pracowników Uniwersytetu Warszawskiego.

Ten publiczny charakter Biblioteki Głównej w Warszawie, stanowiący dziedzictwo narodu polskiego i owoc jego kultury, nadaje Oddziałowi Pietrogradzkiego Towarzystwa Ochrony Zabytków w Warszawie nie tylko prawo, ale wręcz nakłada obowiązek dbania o jego nienaruszalność, zachowanie w nienaruszonym stanie, ochronę przed rozdrobnieniem, rozproszeniem czy utratą przez społeczeństwo polskie któregokolwiek z jego elementów składowych. Zgodnie z powyższym i na podstawie informacji, które docierają do Oddziału /Koła/ w Pietrogrodzie, że planuje się obecnie przewiezienie z Moskwy do Rostowa nad Donem jednej z najcenniejszych części wspomnianej biblioteki, a mianowicie inkunabuły, rękopisy, część inwentarzy i archiwum bibliotecznego, wywiezione do Moskwy w siedemdziesięciu skrzyniach, konieczne będzie złożenie wniosku do właściwych organów:

1/ Żeby Oddział /koło/ Pietrogradzkiego Towarzystwa Ochrony Zabytków w Warszawie mógł dokładnie dowiedzieć się o tym, co zostało ewakuowane do Moskwy z Biblioteki Głównej w Warszawie i sporządzić listę książek, manuskryptów i innych przedmiotów przewiezionych w 70 skrzyniach do Uniwersytetu Moskiewskiego;

2/ Żeby te same władze zostały dokładnie poinstruowane, że do czasu ostatecznego rozwiązania losów Biblioteki Głównej w Warszawie, ewakuowana część tej biblioteki do Moskwy, nie powinna być wywożona z tego miasta, a powinna pozostać w magazynie na Uniwersytecie Moskiewskim.

Obecnie zbiory Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie liczą ponad sześć milionów woluminów i stanowią trzeci, co do wielkości księgozbiór naukowy i uczelniany w kraju. Obok bogatych zasobów piśmiennictwa, zwłaszcza w zakresie nauk humanistycznych, obejmują one blisko pięćset tysięcy jednostek zbiorów specjalnych, na które składają się wyodrębnione zasoby Gabinetu Rycin, Gabinetu Rękopisów, Gabinetu Starych Druków, Gabinetu Zbiorów Kartograficznych, Gabinetu Zbiorów Muzycznych oraz Gabinetu Dokumentów Życia Społecznego.

W znacznej mierze są to obiekty zabytkowe. Wiele pojedynczych dzieł, a także większe ich zespoły, w tym kolekcje historyczne, ma charakter unikatowy. Zbiory te, w kontekście ich wartości historycznej i artystycznej oraz znaczenia dla dziedzictwa kulturowego, zostały uznane za podstawę narodowego zasobu bibliotecznego w BUW. Sukcesywnie zbiory Biblioteki Uniwersyteckiej są zabezpieczane poprzez ich digitalizację i udostępnianie w Cyfrowej Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego Crispa. Rozpoczęty niedawno z inicjatywy Łukasza Ratajczaka w Gabinecie Rękopisów projekt TranskriBUW, będący profesjonalną platformą do transkrypcji manuskryptów, z pewnością zainteresuje akademicką społeczność Uniwersytetu Warszawskiego. Wystarczy, że chętni i zainteresowani naszymi zbiorami wypełnią krótki formularz rejestracyjny, zalogują na stronie i wybiorą interesujące rękopisy, które spróbują odczytać, a następnie przepisać. Efekty ich prac, wcześniej sprawdzone i zatwierdzone przez ekspertów z Gabinetów Zbiorów Specjalnych BUW, zostaną udostępniane na platformie TranskriBUW oraz na stronach Biblioteki Cyfrowej Crispa.

Łukasz Ratajczak, Gabinet Rękopisów BUW

 

Rps BUW nr akc. 1721

Materiały do historii BUW

Referat w sprawie zbiorów BUW zgłoszony w Petersburgu w 1916 roku

 

Bibliografia:

Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie oraz biblioteki wydziałowe Uniwersytetu Warszawskiego w roku 2022

Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie w latach 1945-1980, praca zbiorowa pod red. A. Mężyńskiego, przy współpr. A. Bednarz, Warszawa 1998

Bieliński, Bibljoteka Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego 1817-1831, s. 37-54. „Przegląd Biblioteczny,” tom 1, zeszyt 1, 1908

Błażejewicz, Dzieje Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie: 1871-1915, Warszawa 1990

Chwalewik, Zbiory polskie. Archiwa, bibljoteki, gabinety, galerje, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie, Warszawa 1916; wyd. II, t. 1-2, Warszawa – Kraków 1926-1927; reprint wyd. II, Warszawa 1991

Kozerska, Warszawska Biblioteka Uniwersytecka w latach 1832-1871: Biblioteka Rządowa, Okręgu Naukowego, Główna, Warszawa 1967

Pietrzkiewicz, Z grabieży Katarzyny ocalone szczątki… czyli udział Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie w rewindykacji księgozbiorów na mocy traktatu ryskiego, „Z badań nad książką i księgozbiorami historycznymi,” 2011

Rygiel, Sprawa zwrotu mienia kulturalnego Wileńszczyzny z Rosji, „Ateneum Wileńskie”, nr 2, 1924

Sokołowska, Dzieje Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie 1939-1945, Warszawa 1959

[1] E. Chwalewik, Zbiory polskie. Archiwa, bibljoteki, gabinety, galerje, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie, Warszawa 1916; wyd. II, t. 1–2, Warszawa – Kraków 1926–1927